Uzależnienia behawioralne – co to jest?



Uzależnienie behawioralne to inaczej wzorzec lub wzorce zachowania cechujące się uporczywością i kompulsywnością. Nie poddanie się mu bądź niewykonanie czynności leżącej u jej genezy prowadzi do poczucia cierpienia lub znacznego dyskomfortu. Uzależnienie behawioralne, choć nie wprost, może być równie niebezpieczne jak uzależnienie od substancji psychoaktywnych, jednak jego diagnostyka nie jest tak oczywista. Czym się charakteryzuje?

Uzależnienia behawioralne – objawy

Wyróżnić można kilka cech typowych dla uzależnienia behawioralnego. Po pierwsze osoba uzależniona odczuwa kompulsywny charakter swojego uzależnienia – musi mu się poddać, gdyż odczuwa wręcz przytłaczającą tego potrzebę lub pragnienie. Po drugie, uzależniony nie jest w stanie tego kontrolować, czego może, lecz nie musi, mieć świadomości. Ponadto, jak w każdym innym uzależnieniu, z czasem wytwarza u siebie tolerancję na dotychczasową „dawkę”, przez co następnym razem musi być tego więcej tylko po to, by osiągnąć dotychczasowe poczucie ulgi. Następnie, w przypadku odstawienia, chory najczęściej odczuwa objawy nie tylko natury psychicznej, lecz również somatycznej, np. ze strony układu nerwowego, motoryki ciała czy pokarmowego. Wreszcie, uzależnienie najczęściej prowadzi do pogorszenia jakości życia społecznego, rodzinnego czy zawodowego, ponieważ chory może sukcesywnie wycofywać się z życia

Uzależnienia behawioralne – przyczyny i mechanizm

Chociaż w przeciwieństwie do uzależnienia od określonej substancji, uzależnienie behawioralne wiąże się z wykonywaniem czynności lub poddawaniem się im, tak naprawdę mechanizm uzależnienia jest bardzo podobny.

U przyczyn wytworzenia u siebie uzależnienia behawioralnego leżeć mogą czynniki psychologiczne i somatyczne, jak i społeczne. Zaczynają się najczęściej niewinnie i niepostrzeżenie przeradzają się w wymagającą leczenia jednostkę chorobową.

Do przyczyn natury psychologicznej może należeć np. problem z regulacją emocjonalną i nieumiejętność zastosowania mechanizmów radzenia sobie ze stresem. Angażując się w zachowania uzależniające, chory próbuje uciec od problemów i stanów obniżenia nastroju, uczucia smutku czy beznadziei. Wydaje się jej, że ma poczucie kontroli nad nawykami i zachowaniami, podczas gdy jest odwrotnie.

Cechą typową dla uzależnień behawioralnych jest również natychmiastowa gratyfikacja, która wynika z zaangażowania się w zachowanie uzależniające. Jest to łatwo dostępne poczucie ulgi, jednak odczuwając ją, gruntujemy swoje zachowania na przyszłość.

Uzależnienia behawioralne są dużo bardziej subtelne pod względem stygmy społecznej. Racjonalizuje się je, nazywając „chwilą dla siebie”, „relaksem” czy „zasłużonym odpoczynkiem” od codziennych obowiązków, jednocześnie zaprzeczając, że jakikolwiek problem istnieje.

Nałogowe zachowania mogą również wynikać z presji rówieśników, szczególnie w przypadku młodych dorosłych i dzieci szkolnych. Samo otoczenie rodzinne może niejako do nich zachęcać, np. gdy opiekunowie nie przykładają dużej wagi do budowania relacji z dzieckiem i nie zwracają uwagi na początkowe, problematyczne zachowania.

Jeśli chodzi o przyczyny somatyczne uzależnień behawioralnych, można ich szukać w szlakach dopaminowych, a więc w mechanizmie występowania każdego uzależnienia. Wiążą się one z układem nagrody zlokalizowanym w mózgu, a konkretnie z uwalnianiem dopaminy po każdym zachowaniu gratyfikacyjnym. Mówi się też o roli kory przedczołowej, która związana jest z kontrolą impulsów, przetwarzaniem informacji oraz podejmowaniem decyzji. Ponadto, angażowanie się w czynności, od których jesteśmy uzależnieni, może powodować uwalnianie endorfin, a to osobie chorej skutecznie będzie poprawiać humor.

Uzależnienia behawioralne mogą również wynikać z niektórych cech osobowości, takich jak impulsywność i skłonność do poszukiwania nowych wrażeń. Tego typu cechy mogą być dziedziczne, ale też mogą wytworzyć się w sprzyjającym temu środowisku rodzinnym. Dochodzi do warunkowania, w którym wchodzi się w nawyk, a u niektórych przeradza się on w uzależnienie. Warto jednak pamiętać, że nie każdy stanie się ofiarą uzależnienia behawioralnego, tak jak nie każdy uzależnia się od alkoholu czy substancji psychoaktywnych.

Uzależnienia behawioralne – przykłady

Wydaje się, że uzależnienie behawioralne może dotknąć tylko osoby o słabej psychice i mechanizmach obronnych oraz z nizin społecznych, tymczasem często występują one u osób wysoko funkcjonujących. Najczęstsze uzależnienia behawioralne to z pewnością palenie papierosów (również elektronicznych), hazard oraz nadmierne i kompulsywne korzystanie z Internetu. Szczególnie to ostatnie daje o sobie znać w ostatnich dwóch dekadach, bo dotyka coraz młodszych osób, w tym nawet małe dzieci. Dość nowym zjawiskiem jest uzależnienie od scrollowania polegające na tym, że bezwiednie i bezmyślnie chory przerzuca swoją uwagę z jednej rolki na drugą, a po telefon sięga w zasadzie po to, by po ich zobaczeniu po prostu odczuć ulgę.

Jednym z najczęstszych uzależnień behawioralnych jest również uzależnienie od hazardu polegające na obstawianiu pieniędzy w grach losowych i zręcznościowych. Co istotne, nie musi ono wymagać od osoby uzależnionej stawiania dużych sum, bo sam fakt występowania kompulsywnej potrzeby obstawienia jest niekiedy wystarczający do wydania przez specjalistę diagnozy uzależnienia. Często spotykana jest również niepohamowana chęć kupowania nowych rzeczy (zakupoholizm), która może wiązać się z innym zaburzeniem – uporczywą trudnością z rozstawaniem się z posiadanymi rzeczami. Chory i jego rodzina mają wtedy do czynienia z trwonieniem środków finansowych, przy jednoczesnym marnotrawstwie przestrzeni życiowej.

Uzależnienia behawioralne mogą być związane z codziennymi czynnościami uznawanymi w innych okolicznościach za zdrowe. Przykładem może być obsesyjne angażowanie się w aktywność fizyczną kosztem funkcjonowania rodzinnego, społecznego czy nawet zawodowego. Jeśli ma to związek z obrazem własnego ciała, może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Z drugiej strony spektrum uzależnień behawioralnych mamy do czynienia z kompulsywnym objadaniem się, gdzie chory je nie dlatego, że musi odżywiać swoje ciało, a z powodu napadowej potrzeby nieregulowanej uczuciem głodu.

Do częstych uzależnień behawioralnych należy również skubanie skóry i włosów, kompulsywne opalanie się, pracoholizm i seksoholizm.

Uzależnienia behawioralne u dzieci

U dzieci szczególnym zagrożeniem jest między innymi uzależnienie od monitorów ekranowych. Specjaliści medycyny i psychologii rozwojowej biją na alarm, że ekspozycja już od najmłodszych lat dziecięcych umysłów na działanie ekranów może mieć dla nich prawdziwie opłakane skutki. Mowa tu zarówno o konsekwencjach dla zdrowia fizycznego, ale również dla ich psychiki w kontekście kompulsywnej potrzeby sięgania po telefon, tablet czy nadmiarowego oglądania bajek.

U starszych dzieci i młodzieży zauważyć się daje uzależnienie od elektronicznych papierosów oraz Internetu, gier komputerowych oraz mediów społecznościowych.

Czy uzależnienia behawioralne się leczy?

Tak jak każde inne zaburzenie natury psychicznej, w tym uzależnienia od substancji psychoaktywnych, również behawioralne można i powinno się leczyć. Celem jest przede wszystkim umożliwienie choremu powrotu do prawidłowego funkcjonowania w życiu społecznym, zawodowym/szkolnym oraz rodzinnym. W zależności od typu zaburzenia, leczenie może opierać się o farmakologię, szczególnie jeśli współwystępują z nimi inne stany chorobowe (np. depresja czy schizofrenia) i psychoterapię we właściwym nurcie. Pomoc psychologiczna powinna zostać zapewniona uzależnionym behawioralnie dzieciom, a niekiedy również członkom rodziny chorego. Jeżeli chory zupełnie nie wie, do kogo się zgłosić i gdzie szukać pomocy, może po prostu umówić się na konsultację do lekarza POZ, który będzie w stanie dalej swojego pacjenta pokierować.