Zespół metaboliczny – co trzeba o nim wiedzieć?

Na występowanie zespołu metabolicznego wpływ ma cała grupa przyczyn niekoniecznie związanych z niezdrowym stylem życia. Jest coraz częściej diagnozowany, a niektóre badania podkreślają jego rolę w pogarszaniu nie tylko jakości życia fizycznej, ale również psychicznej. Zrozumienie, czym zespół metaboliczny faktycznie jest, wydaje się być kluczowe w niwelowaniu jego przykrych skutków dla zdrowia.

Zespół metaboliczny – co to jest?

Jest to zespół powiązanych ze sobą stanów chorobowych, z których każdy zwiększa nasze ryzyko rozwoju schorzeń oraz incydentów sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 i innych. Często występują razem, chociaż najczęściej zaczyna się dużo wcześniej, pojedynczo.

Główny mechanizm najczęściej zaczyna się od insulinooporności, która charakteryzuje się zmniejszoną wrażliwością tkanek na insulinę – hormon regulujący poziom glukozy we krwi. Gdy tak się dzieje i trzustka odbiera informację, że insulina jest nieskuteczna, produkuje jej jeszcze więcej, podczas gdy poziom cukru pozostaje równie wysoki. Po pewnym czasie stan przeradza się w hiperinsulinemię, stan przedcukrzycowy i cukrzycę typu 2.

Kolejnym elementem zespołu metabolicznego jest otyłość brzuszna, tak zwany brzuch insulinowy. Powiązany on jest z mechanizmem odkładania tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej w formie tłuszczu trzewnego. Może on być przyczyną lub skutkiem insulinooporności. W drugim przypadku u pacjenta najpierw wystąpiła otyłość i utrudniona praca trzustki, a w pierwszym – tłuszcz utrudnia dotarcie insuliny do receptorów. Tłuszcz trzewny działa silnie prozapalnie – uwalnia cytokiny prozapalne, które przyczyniają się do powstania ciągłego stanu zapalnego.

Innym elementem zespołu metabolicznego jest dyslipidemia, czyli nieprawidłowy poziom lipidów we krwi. Charakteryzuje się w szczególności wysokim poziomem trójglicerydów oraz niskim poziomem lipoprotein wysokiej gęstości (HDL). Takie parametry przyczyniają się do rozwoju miażdżycy, w której blaszka cholesterolowa odkłada się na ściankach naczyń, twardnieje i zwiększa ryzyko zawału serca oraz udaru mózgu.

Konsekwencją dyslipidemii może być nadciśnienie tętnicze, jednak insulinooporność i hiperinsulinemia również ma w jego występowaniu swój udział. Te dwa stany mogą prowadzić do retencji sodu, który bierze udział w procesie rozwoju nadciśnienia.

Zespół metaboliczny – przyczyny

Przyczyny zespołu metabolicznego nie są do końca proste i oczywiste, ponieważ poza dietą i brakiem aktywności fizycznej, w grę wchodzić może cała masa innych czynników.

W rozwoju zespołu metabolicznego istotnym elementem jest historia rodzinna i komponent genetyczny. Jeśli w bliskiej rodzinie występowało nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2 czy problemy z cholesterolem, zwiększa to ryzyko wystąpienia zespołu u nas, choć, rzecz jasna o tym nie przesądza.

Innym czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego są zaburzenia hormonalne, szczególnie w zakresie wydzielania hormonu głodu, insuliny czy w chorobach tarczycy. Znaczenie ma również nieprawidłowy poziom kortyzolu oraz hormonów płciowych.

Wiek jest kolejnym elementem zwiększającym ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego – im jesteśmy starsi, tym bardziej powinniśmy uważać na swoje zdrowie, szczególnie na pewne parametry, w tym poziom cholesterolu, obwód talii oraz ciśnienie tętnicze krwi.

Leki przyjmowane przewlekle mogą wpływać na metabolizm i prowadzić do przyrostu masy ciała, a co za tym idzie – również zmian w profilu lipidowym. Należą do nich m.in. kortykosteroidy, leki przeciwpsychotyczne czy niektóre leki przeciwdepresyjne.

Czynnikiem, który możemy chociaż częściowo kontrolować jest jakość naszej mikrobioty jelitowej. Zrównoważona, może pozytywnie wpływać na metabolizm, wspomagać wrażliwość na insulinę, wchłanianie witamin i minerałów, a także ogólne samopoczucie. O mikrobiom jelitowy dbać powinno się przede wszystkim odpowiednią dietą, która nie tylko pełna jest składników odżywczych, ale również odżywia nasze bakterie probiotyczne (np. produkty pełnoziarniste lub zawierające skrobię oporną).

Do czynników środowiskowych występowania zespołu metabolicznego należy nieprawidłowa dieta, spożywanie nadmiernej ilości alkoholu, palenie tytoniu, a także brak ruchu. Warto również zwrócić baczniejszą uwagę na przewlekły stres, który napędza stan zapalny i utrudnia prawidłowe funkcjonowanie, a także może stać się powodem jedzenia emocjonalnego.

Zespół metaboliczny – badania, które trzeba wykonać

Badaniami, którymi powinniśmy się zainteresować, podejrzewając zespół metaboliczny, są przede wszystkim podstawowe badania krwi: morfologię, wskaźniki zapalne (CRP i OB.), poziom cholesterolu. W celu diagnostyki insulinooporności lub hiperinsulinemii zleca się krzywą glukozowo-insulinową, natomiast cukrzyca typu 2 wychodzi już przy samym badaniu cukru na czczo. W przypadku wyniku świadczącego o chorobie, badanie zleca się jeszcze raz, by je potwierdzić i wdrożyć leczenie.

Odpowiednim badaniem mogącym określić stopień otłuszczenia wewnętrznych narządów jest USG jamy brzusznej. Nie jest ono rutynowo zlecane w diagnostyce, ale może być pomocne przy wrażaniu środków zaradczych, w tym jadłospisu. Może również pomóc w zidentyfikowaniu przyczyn tycia u osób ogólnie szczupłych (o tak zwanej figurze skinny fat). Pomocne mogą być również pomiary obwodu brzucha w regularnych odstępach czasu, lecz nie codziennie.

Z pewnością przy podejrzeniu zespołu metabolicznego warto zacząć mierzyć sobie ciśnienie krwi domowym ciśnieniomierzem. By pomiary były wiarygodne, należy wykonywać je regularnie, zgodnie z instrukcją i o tej samej porze.

Zespół metaboliczny – objawy

Głównym, najczęściej zauważanym objawem zespołu metabolicznego jest podwyższony obwód talii, który świadczyć może o nagromadzeniu tkanki tłuszczowej w obrębie narządów i gruczołów tkanki tłuszczowej. Zwiększenie tłuszczu trzewnego wpływa na metabolizm – mamy do czynienia z większymi skokami glukozy, szybciej robimy się głodni, a przy tym mamy mniej energii życiowej w codziennych sprawunkach.

Zespół metaboliczny – leczenie

Leczenie zespołu metabolicznego polega przede wszystkim na leczeniu określonych stanów się na niego składających wraz z wprowadzeniem konkretnych zmian do stylu życia. Zatem nadciśnienie leczy się odpowiednio dobranymi farmaceutykami, podobnie jest w wysokim poziomem cholesterolu, insulinoopornością bądź cukrzycą typu 2. Zmiany środowiskowe polegają na spożywaniu optymalnej dla siebie liczby kilokalorii, wprowadzeniu aktywności ruchowej oraz, w przypadku osób o obniżonym nastroju, z depresją lub innymi problemami natury psychicznej, również udaniu się po pomoc w tym zakresie. Terapia psychologiczna nie jest może bezpośrednio związana z zespołem metabolicznym, ale może pomóc zidentyfikować pewne czynniki utrudniające leczenie, np. w pracy z psychodietetykiem, specjalistą terapii traumy lub w zakresie regulacji emocji i stresu.

Zespół metaboliczny – dieta optymalna dla zdrowia

Dietą optymalną w zespole metabolicznym jest tym śródziemnomorski oraz DASH. Są one bogate w błonnik pokarmowy, witaminy i minerały ze zdrowych i nieprzetworzonych produktów oraz kwasy omega-3 ze zdrowych źródeł tłuszczów nienasyconych. Ograniczenie kalorii u osób nadmiernie je spożywających jest niezbędne dla obniżenia masy ciała, jednak diety głodówkowe nie są zalecane dla wszystkich, a wręcz mogą niekiedy odnieść odwrotny skutek. Dietę jak najbardziej zaleca się ułożyć z pomocą wykwalifikowanego dietetyka klinicznego, jednak można skorzystać z bezpłatnych materiałów udostępnianych przez NFZ i samemu ją skomponować.

Zespół metaboliczny u dzieci

Niestety zespół metaboliczny nie omija również młodszych członków rodziny, a pierwsze objawy zaobserwować można już poniżej 10. roku życia. W tym przypadku raczej mówi się o czynnikach genetycznych i rodzinnych, aczkolwiek coraz więcej młodych osób nie tylko omija zajęcia z aktywności ruchowej, lecz również nie odżywia się prawidłowo, czym jedynie zwiększa ryzyko zachorowania na tak zwane choroby cywilizacyjne we wczesnej dorosłości.

Dzieci pozostają pod opieką pediatrów i przechodzą regularne bilanse zdrowotne w gabinetach POZ. Podczas jednej z takich wizyt lekarz może opiekunom zasugerować badania, które należy wykonać i zwrócić uwagę na skalę, w której znajduje się ich pociecha pod względem masy ciała. Wiele dzieci choruje na niedoczynność tarczycy, co może skutkować podwyższeniem wagi, dlatego na wszystkie zlecone badania należy udać się bez zbędnej zwłoki i właściwie zadziałać.

Dzieci znajdujące się w grupie nadwagi lub otyłości mogą zostać zapisane do programów treningowych. Na rynku swoje usługi oferuje coraz więcej dietetyków, psychodietetyków oraz trenerów dziecięcych, którzy znają specyfikę metabolizmu młodego organizmu i są w stanie pomóc we wprowadzeniu oraz utrzymaniu zdrowych nawyków, a także w opracowaniu planu nieprzybierania na wadze w przypadku przyjmowania niektórych leków.