Zespół Korsakowa – czym jest i z czego wynika?

Poważne zaburzenie neurologiczne, w największym stopniu wpływające na funkcje pamięciowe i poznawcze chorego. Związany z chorobą alkoholową, chociaż może się pojawić również jako wynik długotrwałego działania innych czynników. Wczesna diagnoza i wdrożenie leczenia mogą jednak poprawić rokowania pacjenta i komfort jego życia.

Zespół Wernickiego-Korsakowa

Choroba została po raz pierwszy opisana przez dziewiętnastowiecznego, rosyjskiego neuropsychiatrę Siergieja Korsakowa, który opublikował szczegółowo opisane przez siebie objawy oraz przebieg choroby. Zwrócił uwagę przede wszystkim na poważne deficyty pamięci u osób, które przewlekle w nadmiernych ilościach spożywały alkohol lub były poważnie niedożywione, szczególnie w witaminę B1. Jego praca była zainspirowana wcześniejszymi badaniami niemieckiego neurologa Carla Wernickego. Encefalopatia Wernickego obejmowała takie objawy jak ataksja, zaburzenia ruchów aparatu wzroku oraz dezorientację u alkoholików. Wernicke skupiał się w swoich pracach na fazie ostrej, zaś Korsakow – na przewlekłej, co doprowadziło do głębszego zrozumienia wpływu niedoboru tiaminy na procesy poznawcze. Dlaczego alkohol tak silnie wpływa na odżywienie układu nerwowego?

Po pierwsze, silnie podrażnia od śluzówkę żołądka, a jego spożycie nie jest również korzystne dla błony śluzowej jelit. Wpływa to na wchłanianie witamin z pożywienia. O ile sporadyczne czy okazyjne picie alkoholu nie stanowi zagrożenia w odżywieniu organizmu, o tyle przewlekłe picie już tak.

Po drugie, alkohol w każdej ilości, nawet najmniejszej, uszkadza wątrobę. Jest dla niej po prostu toksyczny, a przewlekłe picie prowadzi m.in. do zaburzenia magazynowania witamin w tym gruczole.

Dieta osób z czynną chorobą alkoholową jest często uboższa w istotne dla nas składniki odżywcze, szczególnie witaminy i minerały. Alkohol może zaburzać uczucie głodu i sytości i skłaniać do sięgania po niezdrowe, nadmiernie tłuste i pozbawione witamin posiłki.

Zespół amnestyczny Korsakowa – dlaczego tiamina?

Wszystkie witaminy i minerały są ważne dla mózgu i układu nerwowego, dlaczego więc to tiamina jest kluczowa w rozwoju choroby?

Tiamina jest nam niezbędna do produkcji energii w neuronach. Bierze pośrednio udział w procesach syntezy ATP – cząsteczki przenoszącej energię pomiędzy komórkami. Bez tiaminy, komórki nerwowe są niejako „głodne”. Ponadto, tiamina jest bardzo ważna dla procesów produkcji neuroprzekaźników, które umożliwiają komunikację pomiędzy komórkami. Jednym z najważniejszych jest acetylocholina, która ma szczególne znaczenie dla procesów poznawczych – pamięci i uczenia się. Wreszcie, tiamina jest potrzebna do produkcji fosfolipidów – składników błon komórkowych neuronów. Im silniejsza błona, tym lepszy przesył sygnałów nerwowych pomiędzy komórkami.

Zespół Korsakowa – objawy

Zgodnie z tym, co opisali badacze, od których wywodzi się nazwa choroby, zespół dzieli się na dwie fazy – ostrą encefalopatię Wernickego oraz przewlekłą fazę zespołu Korsakowa. Jeżeli faza ostra nie zostanie wyleczona oraz nie zostaną wdrożone działania zapobiegające dalszemu niedożywieniu, faza przewlekła objawi się m.in. trwałymi zaburzeniami pamięci, uszkodzeniami tkanki mózgu, utratą pamięci świeżej a także konfabulacjami. Konfabulacje to fałszywe lub sfabrykowane wspomnienia, które tworzy się, by wypełnić luki pamięciowe. Chory tworzy je nie z intencją okłamania swojego otoczenia, ale jest to jego mechanizm kompensacyjny.

Chory nie tylko traci swoje faktyczne wspomnienia, ale również wykazuje ograniczoną zdolność do tworzenia nowych. Może np. nie pamiętać, co się wydarzyło jeszcze parę godzin wcześniej lub nie rejestrować w pamięci odbytych rozmów.

U osób cierpiących na zespół Korsakowa pojawia się też niestabilność emocjonalna, która objawia się wahaniami nastroju, coraz częściej pojawiającymi się nastrojami depresyjnymi oraz drażliwością. Mogą pojawiać się omamy.

U chorych z przewlekłym zespołem Korsakowa zdarzają się problemy z koordynacją ruchową, chociaż częściej widoczne są one w fazie Wernickego.

Zespół Korsakowa – leczenie

Leczenie zespołu Korsakowa polega przede wszystkim na łagodzeniu niedoborów witaminowych przy jednoczesnym ograniczeniu czynników ryzyka. Chociaż już uszkodzonej tkanki mózgowej nie da się zregenerować, można spowolnić lub ograniczyć dalsze zmiany chorobowe.

Suplementacja tiaminy i wyrównanie niedoborów żywieniowych to pierwszy krok, witaminy mogą być podawane dożylnie. Leczenie dożylne ma na celu poprawę wchłaniania witamin w możliwie najkrótszym czasie i pod kontrolą lekarza. Konieczne jest również stosowanie odpowiednio zbilansowanej diety.

Jeśli zespół Korsakowa występuje w wyniku nadużywania alkoholu, niezbędne jest wprowadzenie całkowitej abstynencji. Uzupełnianie braków witaminowych przy jednoczesnym spożyciu napojów alkoholowych nie ma większego sensu. Sposób i tempo odwyku powinno być ustalane między pacjentem lub jego opiekunem, a lekarzem i terapeutą.

W zależności od stanu chorego może być potrzebne jego uczestnictwo w zajęciach rehabilitacji funkcji poznawczych w celu poprawy pamięci i funkcji wykonawczych.

Zespół Korsakowa – czy można wyleczyć?

Zmiany już poczynione przez chorobę są nieodwracalne. Powodzenie leczenia zależy jednak od ogólnego stanu zdrowia pacjenta oraz ewentualnych chorób współistniejących. Jednakże nieleczony zespół Korsakowa może prowadzić do dalszej degeneracji, a w przypadku braku opieki nad osobą chorą przez bliskich, również do zagrożenia zdrowia i życia w wyniku ograniczonych funkcji wykonawczych i poznawczych. Stosowanie leczenia jest również konieczne dla chorego do prowadzenia w miarę samodzielnego życia zawodowego i prywatnego.

Leczenie doraźne, tj. wyrównywanie niedoborów może trwać wiele miesięcy, jednak z alkoholu należy zrezygnować na całe życie. Rehabilitacja funkcji poznawczych oraz psychoterapia mogą zająć dłuższy czas, ale jest to kwestia indywidualna.

Czynniki ryzyka zespołu Korsakowa

Obok niedożywienia spowodowanego długotrwałym piciem alkoholu i niespożywaniem ważnych dla organizmu witamin, zespół Korsakowa może również być wynikiem urazów niektórych regionów mózgu odpowiedzialnych za poszczególne funkcje poznawcze, a także zatrucia tlenkiem węgla. Osoby długotrwale niedożywione z powodu innego niż alkohol są również narażone na wystąpienie zespołu Korsakowa, chociaż ten czynnik alkoholowy zdecydowanie zwiększa ryzyko zachorowania.