Oksytocyna – hormon przywiązania, ale nie tylko

Zwykle kojarzona z porodem i procesem karmienia piersią, ale oksytocyna pełni również wiele innych funkcji. Jest to hormon oraz neuroprzekaźnik produkowany przez podwzgórze oraz wydzielany przez tylny płat przysadki mózgowej, niezbędny nam do życia i to dosłownie, ponieważ uczestniczy m.in. w procesie rozmnażania i porodu. Co jeszcze warto o niej wiedzieć?

Oksytocyna – kiedy się wydziela?

W trakcie porodu oksytocyna jest wydzielana pulsacyjnie, dzięki czemu stymuluje skurcze macicy wspomagające wydobycie dziecka podczas porodu. W momencie, gdy główka dziecka naciska na szyjkę macicy z coraz większą siłą, pobudza mechanoreceptory znajdujące się w niej, przez co wysyłany jest do podwzgórza sygnał o wyprodukowanie większej ilości oksytocyny. Następnie podwzgórze pobudza przysadkę do jej wydzielenia do krwi, by tą drogą trafiła znów do macicy. W prawidłowo przebiegającym porodzie naturalnym ten proces sam się niejako nakręca, szyjka macicy się rozszerza coraz bardziej, a dziecko schodzi coraz bardziej w kierunku ujścia.

Rola oksytocyny podczas karmienia naturalnego

W karmieniu naturalnym pojawia się tak zwany odruch wypływu mleka, który również jest regulowany przez mechanizm sprzężenia zwrotnego. W czasie, gdy dziecko zaczyna ssać pierś, pobudza receptory czuciowe w brodawce, które następnie przesyłają impulsy do mózgu poprzez nerwy piersiowe oraz nerw błędny. Impuls dociera do podwzgórza, który produkuje hormon oraz pobudza przysadkę do jej wydzielania do krwi. Następnie oksytocyna wiąże się z receptorami otaczającymi pęcherzyki mleczne w piersi, dzięki czemu kurczą się one i wyciskają mleko z przewodów, a następnie z brodawki. Za każdym razem, kiedy dziecko wykonuje odruch ssania, proces się powtarza do momentu, aż się naje.

Co ważne, rola oksytocyny jest jeszcze szersza i nie ogranicza się do mechanicznego wydzielania mleka. Obniża ona bowiem poziom stresu u mamy, powoduje relaksację oraz przyczynia się do wzmacniania poczucia więzi pomiędzy obojgiem

Niedługo po porodzie naturalnym lub cesarskim, macica jest jeszcze nieobkurczona przez około 6 tygodni. Oksytocyna wydzielana podczas karmienia pełni również funkcję obkurczającą na ten narząd, dzięki czemu karmienie ułatwia jego powrót do pierwotnego rozmiaru.

Oksytocyna jest również powiązana z zachowaniami rodzicielskimi u matek. Młode myszki często iskane przez swoje matki lepiej się rozwijają, a myszy niewykazujące wysokich poziomów tego hormonu rzadziej dotykały swoje potomstwo. Co więcej, u mam, które częściej dotykają, biorą na ręce i tulą swoje dzieci wykazuje się wyższe poziomy oksytocyny, mechanizm może zatem działać w obie strony.

Oksytocyna – działanie

Oksytocyna pełni wiele istotnych funkcji w organizmie człowieka, przyczyniając się do jego poprawnego funkcjonowania. Przykładowo, oddziałuje ona na oś HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza), która jest kluczowa dla wzbudzania reakcji stresowej w sytuacji zagrożenia. O ile stres jest nam niezbędny do życia, ponieważ umożliwia zawężenie uwagi, zachowania obronne czy skupienie, jej wyciszenie jest równie ważne dla naszego zdrowia. Oksytocyna w tym bardzo pomaga, jednocześnie działając do pewnego stopnia przeciwbólowo. Wspomaga ograniczenie uwalniania kortyzolu – głównego hormonu stresu, którego poziom opada dużo wolniej niż adrenaliny i noradrenaliny.

Oksytocyna nazywana jest hormonem więzi nie tylko z uwagi na wspomnianą wyżej interakcję matka-dziecko. Wchodzi w interakcję z układem dopaminergicznym (tak zwanym układem nagrody) w relacjach między partnerami. Ułatwia nawiązanie więzi emocjonalnych i seksualnych, co z perspektywy przetrwania różnych gatunków, w tym człowieka, miało znaczenie adaptacyjne oraz ułatwiało rozmnażanie. Chociaż dzisiaj dobieramy sobie partnerów na zupełnie innych zasadach niż robiliśmy to przed wiekami, oksytocyna jest dla nas równie istotna w zachowywaniu tych więzi. Ponadto, istnieją wstępne hipotezy, że dzięki współdziałaniu tego neuroprzekaźnika i układu dopaminergicznego, może on działać ochronnie na neurony, czyli komórki nerwowe w nim się znajdujące.

Jako że ogólnie człowiek jest istotną społeczną, co również warunkowało przetrwanie, nie dziwi fakt, że ludzki dotyk niemający nic wspólnego z relacjami seksualnymi również wspomaga dobre odczucia wywołane wyrzutami oksytocyny. Skóra nieustannie wysyła impulsy nerwowe do mózgu, który następnie je analizuje i uznaje za bezpieczne lub nie, np. gdy dotkniemy gorącej powierzchni, automatycznie cofamy rękę, ale jest to poprzedzone wnioskowaniem, które dzieje się w bardzo krótkim czasie. Nie inaczej jest z oksytocyną i przyjemnymi doznaniami płynącymi z dotyku, np. przytulania lub trzymania za rękę. Ten mechanizm rodzi się już w momencie narodzin, a kontakt skóra do skóry jest szeroko stosowaną praktyką w szpitalach, jeśli stan dziecka i mamy na to pozwala. Z potrzebą dotyku idziemy przez całe życie, a miły dotyk może pomóc obniżyć tętno w sytuacji stresowej, rozluźnić mięśnie i ogólnie poprawić nastrój.

Wyrzut oksytocyny – co to znaczy?

Wyrzutem oksytocyny nazywamy odpowiedź na określone bodźce aktywujące mechanizmy stymulujące jej produkcję i wydzielanie. Są to zarówno bodźce fizyczne, takie jak odruch ssania u dziecka bądź naciskanie główką na szyjkę macicy, jak i emocjonalne przeżycia wywołane dotykiem czy też silne reakcje stresowe, gdzie oksytocyna jest uwalniana jako mechanizm obniżający hormony stresu.

Nadmiar oksytocyny – objawy

Nadmiaru oksytocyny raczej nie spotyka się w naturalnych warunkach, lecz wynika on z interwencji medycznych, takich jak procedury przy wywoływaniu porodu. Podanie jej zbyt dużej ilości może spowodować nadmierne kurczenie się macicy, zwiększenie odczuć bólowych oraz komplikacje porodowe. Nie jest to jednak sytuacja częsta, ponieważ stan pacjentki w trakcie porodu jest dokładnie monitorowany.

Jeżeli oksytocyny produkowane jest zbyt dużo, może to powodować zbyt intensywny wypływ mleka, a jeżeli nie jest ono odciągane przez dziecko lub z pomocą laktatora, może prowadzić do zastojów i stanów zapalnych.

To, co powoduje, że oksytocyna jest nam niezbędna do budowania więzi, może stać się mieczem obosiecznym i prowadzić do budowania poczucia nadmiernego przywiązania, w tym zależność emocjonalną od innych osób. Warto też pamiętać, że nasze zwiększone zaufanie powodowane wydzielaniem oksytocyny na co dzień, w przypadku nadmiernej ilości tego hormonu, może powodować, że wykazuje się nadmierną ufność i zaburzone są mechanizmy ochronne.

Niedobór oksytocyny – objawy

Tak jak nadmiar czegokolwiek, w tym również oksytocyny, może być szkodliwy, analogicznie jest w przypadku jej niedoboru. Może on być jedną z przyczyn trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, budowania poczucia zaufania i więzi emocjonalnych, a także przyczyniać się do wycofania społecznego, a wręcz zachowań agresywnych. Zbyt niski poziom oksytocyny i brak reakcji na leki z oksytocyną w sytuacji porodu może prowadzić do rozwiązania ciąży cesarskim cięciem. Jako że oksytocyna ma pewne działanie przeciwbólowe, jej niedobór mógłby powodować obniżoną tolerancję na ból.

Do przyczyn niskiego poziomu oksytocyny należy długotrwały stres, szczególnie długotrwały poziom kortyzolu, ponieważ jeśli wydzielany jest on za często, w zbyt dużej ilości lub przewlekle, z czasem prowadzi do degeneracji neuronów podwzgórza, które syntetyzuje oksytocynę. Można mieć również do czynienia z nieprawidłową pracą samej przysadki, szczególnie jej tylnego płata. Warto wiedzieć, że z wiekiem również spada nasza naturalna zdolność do wydzielania tego hormonu, więc u bardziej dojrzałych osób to może być przyczyną.

Podanie oksytocyny – w jakich sytuacjach?

Podawanie syntetycznej oksytocyny ma zastosowanie przede wszystkim w procesie wywoływania porodu, np. gdy jest to poród po terminie lub personel medyczny nie stwierdzi progresji akcji porodowej. Wtedy podanie hormonu jest sposobem na wywołanie naturalnej akcji w celu uniknięcia cięcia cesarskiego. U kobiet, które mają zaplanowane cięcie cesarskie z przyczyn zdrowotnych, ale u których nie zachodzą przeciwwskazania do wywoływania skurczy (np. wynikających z chorób naczyń mózgowych czy schorzeń kardiologicznych) oksytocynę podaje się również w sytuacji cięcia, by wspomóc obkurczanie macicy po zakończeniu zabiegu tak, jakby miało to miejsce po porodzie siłami natury