Pierwsze objawy schizofrenii, rozpoznanie i leczenie – co trzeba o niej wiedzieć?

Schizofrenia to przewlekłe zaburzenie psychiczne, które wpływa demobilizująco na sposób myślenia, odczuwania rzeczywistości oraz zachowania chorej osoby. Z uwagi na psychoedukację dotyczącą schorzeń psychicznych coraz częściej mówi się o niej w kontekście kryzysu zdrowia dotykającego coraz więcej osób. Co warto o niej wiedzieć i dlaczego trzeba ją leczyć?

Co to jest schizofrenia?

Jest to zaburzenie psychiczne, złożone i wyniszczające zarówno chorego, jak i członków jego rodziny, które charakteryzuje się oderwaniem od rzeczywistości i objawami mającymi wpływ na funkcjonowanie pacjenta w środowisku społecznym, domowym i zawodowym. Osoby chore często jawią się innym, nie mającym świadomości o tej chorobie, jako niebezpieczne i „szalone”, stanowiące zagrożenie, tymczasem prawidłowo zaopiekowane nie są niebezpieczne dla otoczenia

Skąd się bierze schizofrenia?

U osób ze schizofrenią wykazano strukturalne i funkcjonalne nieprawidłowości mózgu. Jest to m.in. powiększenie komór bocznych, mniejszą objętość istoty szarej w korze przedczołowej, płatach skroniowych i hipokampie, a także nieprawidłowa budowa ciała modzelowatego. Ponadto wykazano dysregulację aktywności neuronalnej w obszarach kluczowych dla niektórych funkcji wykonawczych. Istotny jest również wpływ nieprawidłowego działania neuroprzekaźników, przede wszystkim dopaminy, a niekiedy dopaminy i serotoniny. Na wystąpienie schizofrenii wpływ mogą mieć również silne stresory we wczesnych etapach życia, w tym również zaniedbywanie podstawowych potrzeb dziecięcych czy traumatyczne doświadczenia.

Schizofrenia – dziedziczność

Schizofrenia często jest dziedziczna, co zostało pokazane w licznych badaniach na różnych modelach rodzinnych: krewnych, rodzeństwach i rodzinach adopcyjnych. Osoby mające w linii prostej krewnego z tym schorzeniem wykazują większe o ok. 10% ryzyko zachorowania w porównaniu z populacją, w której ryzyko to wynosi ok. 1%. Nie jest to kwestia mutacji jednego genu, a wielu naraz, z których każdy osobno może mieć niewielki wpływ na zachorowanie, ale razem powodują zmiany neurologiczne przyczyniające się do niego.

Można więc powiedzieć, że schizofrenia jest niejako wynikiem nałożenia się na siebie różnych czynników genetyczno-środowiskowych. Osoby z historią rodzinną schizofrenii są bardziej narażone na działanie czynników środowiska, ale nie oznacza to automatycznie, że na pewno zachorują. Z drugiej strony, jeśli w rodzinie choroba nie występowała, a pacjent jest podatny neurologicznie lub psychospołecznie, nawet bez komponentu genetycznego, może zachorować.

Objawy schizofrenii a innych zaburzeń psychotycznych

Objawy schizofrenii można podzielić na pozytywne, poznawcze i negatywne. Pozytywne obejmują pojawianie się omamów, najczęściej słuchowych i wzrokowych, tj. chory widzi obiekty, których nie ma lub słyszy głosy, które nie istnieją. Możliwe są urojenia słuchowe nasyłania myśli i odsłonięcia, chory może uważać, że wszyscy widzą i słyszą to, co dzieje się w jego głowie, pojawia się skrajna podejrzliwość. Ta podejrzliwość powoduje objawy negatywne, czyli konieczność, zdaniem pacjenta, wycofania się z życia społecznego i niechęci w jego uczestniczeniu, niepojawianie się w pracy. Nie funkcjonuje normalnie, życie rodzinne zaczyna ulegać rozpadowi. W przypadku objawów poznawczych chory ma problemy z koncentracją, procesami myślowymi czy z wykonywaniem swoich rutynowych czynności.

Co istotne, sam fakt występowania objawów psychotycznych, nawet przez kilka tygodni, nie musi oznaczać, że pacjent choruje na schizofrenię. Niekiedy tego typu epizody mogą pojawiać się np. w wyniku bardzo silnego stresu. W momencie pojawienia się pacjenta w psychozie w szpitalu, lekarz go przyjmujący dokonuje oceny objawów i przyjmuje go na obserwację lub obserwację z leczeniem.

Rodzaje schizofrenii

Wśród schorzeń i zaburzeń przejściowych o charakterze psychotycznym wyłonić można kilka rodzajów schizofrenii. Ich rozróżnieniem zajmuje się przede wszystkim psychiatra we współpracy z psychologiem klinicznym.

Schizofrenia paranoidalna charakteryzuje się przede wszystkim urojeniami i halucynacjami słuchowymi, zdarzać się mogą urojenia prześladowcze, wielkościowe, a także wrażenie podejrzliwości i ogólnego niepokoju. Osoby chore miewają poczucie przesadnej wartości samych siebie, słyszą głosy komentujące ich zachowanie oraz otoczenie, niekiedy oceniające czy grożące. Panuje poczucie ogólnego zagrożenia ze strony konkretnej osoby lub otoczenia. Co istotne, afekt jest zachowany na normalnym poziomie, podobnie ekspresja emocjonalna.

W schizofrenii hebefrenicznej występuje większa dezorganizacja procesów myślowych, mowy i zachowania, natomiast afekt jest niedopasowany do sytuacji. Dają się zauważyć nieodpowiednie reakcje emocjonalne, dziwaczny ubiór, a także problem z organizacją myśli i niespójna mowa. Od schizofrenii paranoidalnej, hebefreniczna różni się większym zakłóceniem życia codziennego, zarówno w domu jak i w pracy.

Schizofrenia katatoniczna objawia się przede wszystkim zakłóceniem motorycznym, z jednej strony bezruchem lub odwrotnie – ruchami jawiącymi się jako bezcelowe. Możliwe jest otępienie, sztywność lub skrajne pobudzenie. Epizody psychotyczne mogą przeplatać się z okresami normalnego funkcjonowania.

Schizofrenia rezydualna to inaczej historia schizofrenii z brakiem objawów pozytywnych przez określony czas. Objawy negatywne mogą się utrzymywać.

Schizofrenię niezróżnicowaną diagnozuje się, gdy pacjent wykazuje symptomy schizofrenii, ale nie pasują one całościowo do jednego typu choroby. Jeżeli pacjent zgłasza się lub zostaje zgłoszony do szpitala z objawami psychotycznymi, kilkutygodniowa obserwacja może pomóc w diagnozie i dobraniu odpowiedniego leczenia.

Schizofrenia u dzieci

Schizofrenia zazwyczaj zaczyna się objawiać w późnym okresie dojrzewania lub we wczesnej dorosłości, chociaż zdarzają się przypadki, gdy pacjent zaczyna być symptomatyczny już w dzieciństwie. Rzadko spotyka się ją przed 13. rokiem życia, w którym to przypadku mamy do czynienia z o tyle skomplikowanym przypadkiem, ze nie tylko jej diagnostyka, ale również leczenie stanowi nie lada wyzwanie. Jeśli bowiem chodzi o objawy, w zasadzie pokrywają się one z symptomami schizofrenii dorosłych, jednak psychiatra dziecięcy musi rozpatrywać różne dodatkowe czynniki: choroby metaboliczne i somatyczne (takie jak padaczka), a także kwestię dojrzewania i gospodarki hormonalnej.

W diagnostyce stosuje się dokładny wywiad medyczny, włącznie z badaniami neurologicznymi i hormonalnymi oraz EEG, wywiad rodzinny i testy psychologiczne. Możliwe jest przyjęcie dziecka na obserwację i badania na oddział dziecięcy lub dziecięcy psychiatryczny. Niezwykle ważne jest prawidłowe dokonanie diagnostyki różnicowej, tj. pewne wykluczenie schorzeń somatycznych, by nie podawać farmakoterapii pod schizofrenię, jednocześnie ignorując inne stany zdrowotne. Zdarza się na przykład, że padaczka dziecięca może objawiać się halucynacjami wzrokowymi i odcięciem od rzeczywistości.

Leczenie schizofrenii dzieci wygląda podobnie, jak u osób dorosłych, jednak tutaj szczególne wyzwanie stanowi aspekt psychospołeczny, ponieważ dzieci mogą mieć większy problem z akceptacją swojego stanu i mogą chcieć się bardziej izolować od rówieśników lub przeciwnie – nie rozumieć w pełni charakteru schorzenia i tego, jak o siebie zadbać. Dlatego praca z psychologiem dzieci i młodzieży może być tutaj istotnym czynnikiem razem z farmakoterapią.

Jak leczyć schizofrenię?

Najważniejszą rzeczą, jaką należy wiedzieć na temat leczenia schizofrenii jest to, że leczenie istnieje i w przeważającej większości przypadków jest ono skuteczne w niwelowaniu objawów pozytywnych. Należy jednak pamiętać, że są osoby, u których te symptomy nie zostaną do końca zniesione i to w takich przypadkach najczęściej dochodzi do zaprzestania farmakoterapii. Jest to błąd, ponieważ po odstawieniu leków stan drastycznie się pogarsza i dochodzi do nawrotu objawów. Po trzecie, farmakoterapia może mieć pewne działania niepożądane, w tym spłycenie afektu i przybieranie na wadze.

U osób chorych na schizofrenię stosuje się przede wszystkim leki przeciwpsychotyczne, których zadaniem jest blokowanie receptorów poszczególnych neuroprzekaźików w celu kontroli objawów pozytywnych. Leki pierwszej generacji, np. haloperydol, mogą jednak wywoływać objawy pozapiramidowe, tj. motoryczne. Leki drugiej generacji, np. olanzapina, blokują receptory zarówno dopaminy, jak i serotoniny, przez co zmniejszają nasilenie objawów pozytywnych i negatywnych, jednak ich skutkami ubocznymi mogą być wahania poziomu cholesterolu, cukru oraz przybieranie na wadze.

Lekiem innego rodzaju jest klozapina, którą stosuje się w leczeniu schizofrenii opornej na leczenie. Jest skuteczna, ale może powodować zaburzenia produkcji białych krwinek, dlatego wymaga stałego monitorowania. Dostępne są również leki długodziałające do wstrzykiwań.

Psychoterapia w schizofrenii

Terapia psychologiczna u wykwalifikowanego psychoterapeuty jest bardzo istotna w leczeniu schizofrenii i stanowi doskonałe dopełnienie farmakologii. Przykładowo, nurcie poznawczo-behawioralnym pacjent uczy się rozpoznawać i zmieniać negatywne wzorce zachowania i myślenia, a także różnice pomiędzy światem rzeczywistym a halucynacjami. Jest to szczególnie istotne u osób, którym leki zminimalizowały objawy pozytywne, ale nie wyeliminowały ich całkowicie. Terapia jest skuteczna w zmniejszaniu niepokoju związanego z symptomami, a z czasem może pomóc choremu powrócić do życia społecznego.

Przydatne osobom chorym a także członkom ich rodziny mogą być zajęcia z treningu umiejętności społecznych, na których uczą się nawiązywać i utrzymywać jakościowe relacje, a także rozwiązywania problemów, które mogą się w nich pojawiać. W zależności od sytuacji osobistej chorego, warto również rozważyć terapię rodzinną.

U osób chorych na schizofrenię istotna jest codzienna rutyna i zajęcie czasu, dlatego umiarkowana aktywność fizyczna oraz odpowiedniego rodzaju czynności mają kolosalne znaczenie dla procesu leczenia. Ważna jest również dieta i pojawiły się już badania naukowe mówiące o tym, że jadłospis bogaty w składniki przeciwzapalne, takie jak witamina D, witamina C, cynk i kwasy omega-3 są pomocne w leczeniu. W żadnym wypadku, jednak, nie mogą one zastępować tradycyjnej farmakoterapii.

Schizofrenia w rodzinie – co trzeba wiedzieć?

Wokół schizofrenii narosło ogromne tabu, przez wiele lat uważało się, że jest to powód do stygmatyzacji osób chorych. Nieleczona choroba może być powodem oderwania się od społeczeństwa, wycofania i niechęci do angażowania się z życie rodzinne i zawodowe. Znane są również przypadki, w których osoby chore, nieleczone i nieobjęte odpowiednią opieką mogły stanowić zagrożenie dla osób wokół nich. Jednak jeśli opieka jest zapewniona, a w tym przypadku jest to zarówno farmakologia jak i psychoterapia a także psychoedukacja, ryzyko uszkodzenia zdrowia swojego i innych jest minimalne lub praktycznie nie istnieje.

I to właśnie dogłębną psychoedukację należy zapewnić członkom rodziny osoby chorej. Sytuacja diagnozy i choroby bliskiego im krewnego jest dla nich niezwykle trudna, często obarczona wstydem przed ostracyzmem społecznym i przed niechęcią ze strony dalszych członków rodziny. Tymczasem schizofrenia czy zaburzenia psychotyczne nie są rzadkością w takim stopniu, jak się nam wydaje, i tak naprawdę nie zdajemy sobie sprawy ze skali ich występowania.

Rodzina schizofrenika powinna być również otoczona opieką psychologiczną, a także nauczona, jak rozpoznawać objawy odstawienia leków, co niestety zdarza się u chorych dość często. Wtedy szybka i prawidłowa reakcja zmniejszy ryzyko nawrotu.