PTSD – zespół stresu pourazowego częstszy niż myślimy

O zespole stresu pourazowego słyszy się przede wszystkim w kontekście weteranów lub uchodźców wojennych, którzy wystawiani są na wysoce stresogenne warunki. Tymczasem PTSD może zdarzyć się u każdego, wiodącego pozornie spokojne i ustabilizowane życie, dorosłego lub dziecka, bo chociaż traumę umysł potrafi głęboko zakopać, z czasem da nam ona o sobie znać. W jaki sposób diagnozuje się PTSD, jakie są dostępne metody leczenia go i na co zwracać uwagę u bliskich nam osób?

Co to jest PTSD?

Skrót pochodzi od angielskiej Post Traumatic Stress Disorder – stanu zdrowia psychicznego mogącego się rozwinąć u osób doświadczających uprzednio lub obecnie traumy bądź będących świadkiem wydarzenia traumatycznego. Mogą one obejmować takie zdarzenia, lecz nie być ograniczone do, napaści fizycznej, klęski żywiołowej, wypadku zagrażającego życiu i zdrowiu, napaści seksualnej czy sytuacji, w której osoba ta musiała nastawić się na walkę.

W stresie pourazowym często do czynienia mamy z traumą zakorzenioną w ciele. Stąd wynikają niekiedy mało zrozumiałe reakcje organizmu na tak zwane wyzwalacze traumy (triggery).

Nie każdy, kto doznał traumy będzie musiał zmagać się z pourazowym stresem, a jeśli tak – nie u każdej osoby objawy będą miały ten sam charakter oraz natężenie. W diagnozie i leczeniu PTSD niezwykle ważne więc jest indywidualne podejście i głębokie poznanie pacjenta.

Symptomy PTSD

PTSD może mieć różnorodne objawy i nie u wszystkich występować one będą w takim samym nasileniu. Należą do nich:

• natręctwa, takie jak nawracające wspomnienia, sny, koszmary czy retrospekcje oraz idące za nimi reakcje emocjonalne bądź somatyczne, gdy staje się odbiorcą czynnika stresogennego – triggera
• unikanie, to jest stronienie od wszystkiego, co przypomina osobie z PTSD o traumatycznym wydarzeniu. Mogą to być miejsca, zapachy, potrawy, konkretni ludzie, a nawet rodzaj muzyki oraz czynności
• negatywny nastrój, a więc nawracające negatywne myśli na temat siebie i/lub innych, brak zainteresowania czynnościami lub czynnikami, które wcześniej sprawiały tej osobie radość lub były po prostu częścią ich codziennej rutyny
• nadpobudliwość, która wpływa negatywnie na zdolność zaśnięcia, rozdrażnienie, złość, dużo łatwiejsze uleganie zaskoczeniu.

Zespół stresu pourazowego objawy fizyczne

Poza objawami na tle emocjonalnym i psychicznym PTSD może wywoływać silne symptomy fizyczne oraz o charakterze poznawczym. Mogą to być:

• zaburzenia snu: problemy z zasypianiem, spaniem lub z pojawianiem się uciążliwych snów, koszmarów, snów o jednej tematyce przypominającej traumatyczne wydarzenie
• nadmierne zmęczenie: niski poziom energii związany jest z emocjonalnym wyczerpaniem, który wpływa na stan fizyczny
• ból i napięcie mięśniowe: przewlekły stres wpływa na pracę aparatu ruchu, szczególnie na mięśnie, które nie mogą w prawidłowy sposób się kurczyć i rozkurczać
• Układ pokarmowy: problemy gastryczne, jak zgaga, stan zapalny żołądka oraz kłopoty jelitowe: biegunki lub przewlekłe zaparcia.
• ciśnienie krwi: PTSD wpływa na ciśnienie poprzez jego podwyższanie ze względu na stres oraz nadmierne reakcje na wyzwalacze traumy. Ponadto u osób ze stresem pourazowym obserwuje się kołatanie serca i przyspieszone tętno
• wyczulenie zmysłowe: Osoby cierpiące z powodu PTSD, nawet jeśli są nieświadome swojego stanu, są często dużo bardziej wyczulone na bodźce dźwiękowe, zapachy czy dotyk. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że trauma jest głęboko zakorzeniona nie tylko w umyśle, ale i w samym ciele.

Zespół stresu pourazowego u dzieci

Niektóre dzieci, które stały się ofiarą lub świadkiem traumatycznego zdarzenia, dość szybko dochodzą do siebie i nie odczuwają jego skutków. Inne – potrzebują wsparcia bliskich lub specjalistycznej pomocy. O PTSD u dzieci mówi się, gdy objawy związane z traumą trwają dłużej niż miesiąc, a także zakłócają one normalne funkcjonowanie dziecka, jego relacje z innymi oraz zachowanie.

PTSD u dzieci – objawy

Dzieci również mogą stać się ofiarą wydarzeń o charakterze traumatycznym lub być świadkami zdarzeń, które u nich ten stan wywołają, chociaż same nie było obiektem doznającym fizycznej lub emocjonalnej krzywdy. Objawy są u nich bardzo podobne, jak u osoby dorosłej, chociaż dzieci nie zawsze werbalizują swoje emocje oraz obawy, wiele z nich jest zamkniętych w sobie i nie potrafią lub z jakiegoś powodu nie chcą komunikować dorosłym swojego problemu i obaw. Dlatego w przypadku podejrzeń opiekuna, nauczyciela, rodzica czy rodzeństwa, że dziecko doświadcza PTSD, należy zwrócić się do specjalisty w dziecinie psychologii, psychoterapii czy psychiatrii dziecięcej, który posiada odpowiednie narzędzia diagnostyczne.

U dzieci warto zwracać również uwagę na zachowania takie jak:

• powtarzalne odgrywanie ról i zdarzeń mogących mieć związek z traumatycznym przeżyciem (np. bicie, kładzenie na sobie dwóch zabawek, agresywne zachowania wobec zabawek czy odgrywanie przemocowych scenek)
• wycofanie z grupy, z którą wcześniej dziecko było zintegrowane lub trudności z integracją w grupie nowej.

Powinniśmy również wziąć pod uwagę, że jeśli wiemy, że dziecko uczestniczyło lub było świadkiem traumatycznego przeżycia (napaść, śmierć rodzica, wypadek), powinniśmy udać się z nim do specjalisty niezależnie od tego, czy podejrzewamy PTSD, nawet gdy maluch nie wykazuje jego oznak. To pracownik służby zdrowia psychicznego jest w stanie ocenić stan faktyczny dziecka.

Zespół stresu pourazowego po śmierci bliskiej osoby

Jednym z czynników mogących wywołać zespół stresu pourazowego jest śmierć bliskiej osoby. Wynika to z kilku przyczyn i u różnych osób mogą mieć miejsce tylko niektóre z nich, a u innych – wszystkie.

Nagły, traumatyczny charakter śmierci

Na śmierć teoretycznie nie można się nigdy przygotować, jednak wiele osób uważa, że jeśli bliski nam człowiek choruje przez jakiś czas, niejako się z tym faktem oswajamy. Jeśli śmierć następuje nagle, nieprzewidywalnie, np. na skutek zdarzenia drogowego lub napaści, fakt ten może zwiększyć ryzyko wystąpienia PTSD. Dodatkowo bycie świadkiem momentu zgonu często głęboko przytłacza i niepokoi nie tylko umysł, ale i ciało.

Historia zgonów wśród bliskich

Jeśli w ostatnim czasie miało miejsce w rodzinie lub wśród przyjaciół wiele przypadków zgonów, każde kolejne takie zdarzenie będzie coraz bardziej pogłębiało stan niepokoju i smutku oraz natrętnych myśli na temat śmierci.

Jeżeli osoba zmarła była z nami w bardzo bliskiej relacji, jej śmierć może prowadzić do ciężkiego przebiegu żałoby oraz do wystąpienia objawów PTSD.

Predyspozycje

Osoby wcześniej zdiagnozowane jako posiadające predyspozycje do problemów natury psychicznej mogą odznaczać się wyższym ryzykiem wystąpienia stresu pourazowego.

Zespół stresu pourazowego po porodzie

Choć nie mówi się o tym jeszcze dostatecznie dużo, zespół pourazowy może również występować po porodzie, zarówno naturalnym, jak i zabiegowym i po cięciu cesarskim. Poród swojego dziecka jakimikolwiek drogami jest bardzo ważnym wydarzeniem w życiu kobiety, który pozostawia trwałe zmiany w ciele i psychice rodzącej, nawet jeśli przebiega bez żadnych komplikacji. Im trudniejszy poród, tym większe ryzyko wystąpienia PTSD.

Ciężki poród

Trauma porodowa, a więc trudny, przedłużający się, wymagający zabiegów lub przeprowadzenia niektórych (często bardzo bolesnych) manewrów (np. manualnej zmiany pozycji dziecka w brzuchu) oraz brak odpowiedniego przygotowania względem bólu, reakcji fizjologicznych mogą powodować wystąpienie traumy porodowej.

Komplikacje poporodowe

To, co dzieje się już po porodzie, a więc komplikacje, które występują u matki lub dziecka, konieczność przedłużenia hospitalizacji, interwencje medyczne, jak tlenoterapia, operacje często wywołują pewną formę PTSD.

Śmierć okołoporodowa

Zgon dziecka w okresie okołoporodowym jest głęboko traumatycznym przeżyciem dla obojga rodziców oraz innych członków rodziny. Żałobę po noworodku ciężko samemu przepracować, szczególnie, jeśli nastąpiła nagle i nieprzewidywalnie. PTSD po stracie dziecka może występować zarówno u matki, jak i u ojca.

Samotność w połogu i po nim

Brak wsparcia dla kobiety, która znajduje się w połogu, czyli okresie, w którym zmiany hormonalne, cielesne, ogrom nowych obowiązków i przytłaczające zmęczenie wymagają od kobiety dużej siły fizycznej i emocjonalnej. Izolacja poporodowa, która dla wielu kobiet jest naturalna i wręcz pomaga im nawiązać więź z dzieckiem, dla innych jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia PTSD.

Czy trauma poporodowa wystąpi u każdej kobiety, która doświadczyła trudnego, zabiegowego porodu lub straty? Nie, jest to kwestia bardzo indywidualna, która zależy od wielu czynników. Dlatego każda kobieta powinna zostać objęta opieką psychologiczną jeszcze w szpitalu, a ta powinna być kontynuowana podczas wizyt patronażowych położnej w domu. Wczesna interwencja może przyspieszyć proces diagnozy depresji poporodowej i zdecydowanie polepszyć rokowania.

PTSD – diagnoza

Diagnoza stresu pourazowego wymaga oceny stanu pacjenta przez specjalistę. Samemu zdiagnozować się nie można, jednak możliwa jest bardziej wyczulona obserwacja swojego ciała i reakcji, a to często jest powodem zgłoszenia się do lekarza lub terapeuty. Osoba specjalizująca się w diagnozowaniu zaburzeń psychicznych robi to poprzez:

Ocenę wstępną

Wymaga to zebrania od pacjenta/klienta szczegółowego wywiadu dotyczącego życia codziennego, pracy, przeszłości, dzieciństwa, specyficznych wydarzeń w życiu mogących stanowić traumę. Równie istotne są informacje medyczne, których nie należy zachowywać dla siebie. Wszelkie operacje, zabiegi, nawet planowane oraz przyjmowane leki warto zapisać na kartce przed wizytą i przedstawić całość specjaliście. Na tym etapie opisuje się również swoje objawy, jeśli zostały wcześniej zaobserwowane.

Kryteria DSM-5

Jest to zespół kryteriów, według których określa się szczegółowe punkty, które muszą być spełnione, by móc zdiagnozować PTSD. Na tym etapie można mieć wrażenie, że niektóre informacje lub pytania się powtarzają. Jednak wstępny wywiad a pytania z kryteriów DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) to dwie osobne procedury, z czego ta druga służy określeniu, które warunki są spełnione, aby można było mówić o PTSD.

Wywiad kliniczny

W wywiadzie klinicznym mamy do czynienia z bardziej szczegółowymi pytaniami dotyczącymi doświadczeń życiowych oraz doświadczania objawów związanych z traumą. Mogą paść pytania o behawioralne reakcje oraz o środowisko, w którym przebywa pacjent/klient. Pytanie o otoczenie jest ważne w kontekście typu zdarzenia, które wywołało PTSD, bo pozwala określić czynniki wywołujące reakcje.

Ocena psychologiczna

Specjalista terapeuta lub lekarz może zastosować dostępne mu narzędzia do oceny psychologicznej, takie jak testy i kwestionariusze. Są one bardzo pomocne w celu określenia np. typu osobowości, co z kolei będzie przydatne przy planowaniu leczenia.

Wykluczenie innych stanów

Tak jak w przypadku diagnozy każdego rodzaju schorzenia, również tutaj potrzebne jest wykluczenie lub potwierdzenie obecności innych możliwych stanów i chorób psychicznych oraz somatycznych mogących mieć wpływ na występowanie objawów.

Wspólne wnioski

Terapeuta lub lekarz poprowadzi następnie dialog ze swoim pacjentem/klientem i zaproponuje swoje wnioski oraz metody leczenia.

PTSD – leczenie

Na szczęście nauka o zdrowiu psychicznym zna już sposoby leczenia zespołu stresu pourazowego i jest w stanie zaproponować osobom cierpiącym na nie szereg metod i technik. Nie każdy może odnieść maksimum korzyści z farmakoterapii, tak jak nie każdemu pomogą sesje z terapeutą.

PTSD – leczenie farmakologiczne

Osobom ze stwierdzonym PTSD może zostać zaproponowana farmakoterapia za pomocą dostępnych na rynku leków na receptę oraz suplementów witaminowych wspierających pracę mięśni oraz układu nerwowego. Leki obejmować mogą preparaty z grupy produktów przeciwlękowych i przeciwdepresyjnych, a także ułatwiających zasypianie. Do preparatów typowo stosowanych przy PTSD należą inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny czy prazosyna.

PTSD – terapia

Psychoterapia to często stosowana metoda leczenia zespołu stresu pourazowego. Może odbywać się w różnych nurtach, np. poznawczo-behawioralnym. Coraz częściej sposobem terapii traumy i stresu pourazowego jest terapia cranio, brain spotting, desentytyzcja, przetwarzanie ruchów gałek ocznych czy terapia przedłużonej ekspozycji. Niektóre z nich stosowane są z powodzeniem od lat u weteranów lub czynnych żołnierzy, którzy uczą się, jak żyć ze swoją traumą, zamiast ją „zamiatać pod dywan” czy o niej zapominać.

Grupy wsparcia

Grupy wsparcia to ceniony sposób leczenia stresu pourazowego, ponieważ otwierają pacjenta na doświadczenia innych ludzi oraz uświadamiają mu, że nie musi być samotny w swojej sytuacji. Na terapię uczęszczają osoby z podobnymi wspomnieniami i reakcjami. Niektórzy z nich są nieco dalej w swojej drodze ku zdrowieniu, co dodatkowo wspomaga leczenie, ponieważ pacjent widzi, że nie znajduje się w sytuacji bez wyjścia.

Terapia ekspozycyjna

Kontrowersyjna, lecz uważana za skuteczną. Na pewno nie nadaje się dla każdego. W terapii ekspozycyjnej pacjent jest wystawiany na rodzaj traumy czy wspomnienia o niej w kontrolowanym, bezpiecznym dla niego środowisku i warunkach. Sesje odbywają się w obecności terapeuty, który może w razie konieczności zainterweniować. Nie prowadzi się jednorazowej sesji ekspozycyjnej, bo według idei pacjent ma z czasem nauczyć sobie coraz lepiej radzić ze swoimi lękami i reakcjami.