Co to jest ADHD i jaki ma wpływ na rozwój dziecka?
Czym tak naprawdę jest ADHD?
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Po raz pierwszy opisany jako niepokój umysłu u dzieci już w osiemnastym wieku, a klinicznie – na początku wieku dwudziestego w Royal College of Physicians w Londynie.
Jest to zaburzenie neurorozwojowe objawiające się już w dzieciństwie, które upośledza codzienne funkcjonowanie w różnych środowiskach, o podłożu biologicznym, obecne przez całe życie. Chociaż istnieją możliwości prowadzenia terapii, nie ma możliwości całkowitego wyleczenia go. Bywa różnie nasilone: u niektórych w kierunku nieuwagi, u innych – nadpobudliwości, albo mieszanie. Często współwystępuje z innymi zaburzeniami o podobnym podłożu, dlatego diagnoza przebiega równolegle do nich.
Czym zatem ADHD nie jest? Wynikiem leniwej natury, jak zwykło się kiedyś uważać, ani wyborem dziecka w kierunku „nicnierobienia”. Nie polega wyłącznie na posiadaniu nadmiaru energii, a wręcz może objawiać się zupełnie inaczej, dlatego często bywa niezauważalny przez wiele lat. ADHD nie oznacza również niższej inteligencji. Wbrew przeciwnie: dziecko, które otrzymuje pomoc w rozwoju może wykazywać ponadprzeciętne zdolności w określonych dziedzinach.
Obecnie nie uważa się, by ADHD częściej występowało u chłopców w populacji ogólnej, a raczej, że objawy mogą być nieco inne u dziewcząt. Ponadto u dziecipłci żeńskiej może częściej występować zjawisko maskowania wynikające z wychowania. Częstość diagnozowania ADHD u chłopców może wynikać z biasu diagnostycznego, jako że z wiekiem te granice się zacierają, a wiadomo, że zaburzenie to jest de facto wrodzone i nie można go „nabyć” np. w wieku nastoletnim. U dziewcząt i kobiet dominować mogą objawy skupione na nieuwadze oraz internalizacji.
ADHD – skąd się bierze?
Największy wpływ na występowanie ADHD u dziecka mają geny. Odziedziczalność jest bardzo wysoka, przy czym jest to dziedziczenie poligenowe – wiele różnych genów wspólnie dokłada się do tego, że ADHD ma miejsce, podczas gdy osobno nie miałyby tego samego efektu. Istotnie, są to geny biorące udział w rozwoju mózgu i układu nerwowego już na bardzo wczesnym etapie prenatalnym oraz w pracy komórek nerwowych odpowiedzialnych za gospodarkę dopaminą. Co więcej, sieci dopaminergiczne u osób dorosłych i dzieci z ADHD zmienione są w obszarach powiązanych z uwagą, planowaniem oraz kontrolą impulsów, w tym w korze przedczołowej.
Same geny jednak nie są „winne” występowaniu ADHD, bo bierze w nim udział również komponent środowiskowy. Może się w nim zawierać rozwój prenatalny (jako wczesne środowisko dziecka), chociażby ekspozycje na toksyny jeszcze w ciąży, na ołów, ale również możliwie niektóre sztuczne dodatki żywnościowe (chociaż ta lista nie wyczerpuje potencjalnych środowiskowych czynników). Same w sobie te warunki środowiskowe nie mają mocy powodowania ADHD u człowieka – muszą trafić na podatny, genetyczny „grunt”. ADHD nie jest skutkiem wychowania, spożywania cukru w okresie ciąży ani wynikiem ekspozycji na ekran we wczesnym wieku.
ADHD – objawy u dziecka
Do najbardziej rozpoznawalnych objawów ADHD należą problemy z uwagą i koncentracją, występujące zarówno w szkole jak i w domu. Polegają one na łatwym rozpraszaniu się, popełnianiu błędów z nieuwagi, a nie braku wiedzy, trudności z planowaniem i organizacją zarówno własnego czasu jak i środowiska, prokrastynacja, gubienie różnych przedmiotów oraz epizody zawieszania się w myślach czy marzycielstwa.
Kolejnym objawem, które jest typowo charakterystyczne dla ADHD, jest nadpobudliwość oraz impulsywność. U dzieci pojawia się wiercenie w pozycji stojącej oraz siedzącej, mówienie bez uwagi, naraz, wręcz „wyrzucanie” z siebie słów, przerywanie innym przed dokończeniem przez nich zdania, podejmowanie impulsywnych decyzji oraz ryzykownych zachowań.
W tych dwóch przypadkach można mówić o postaci z przewagą nieuwagi, z przewagą impulsywności oraz mieszanej.
Razem z objawami ADHD może występować też deficyty funkcji wykonawczych, regulacji emocji a także inne zaburzenia neurologiczne czy natury psychologicznej.
ADHD a niska samoocena u dziecka
U dzieci z ADHD może częściej występować niska samoocena, ponieważ wynikać ona będzie z narastających niepowodzeń edukacyjnych, nieporozumień między rówieśnikami, a także z trudności w niedostosowaniu się do środowiska, w którym funkcjonuje. Powtarzające się negatywne informacje zwrotne od nauczycieli, a także niekiedy od opiekunów i innych członków rodziny może gruntować w młodej osobie poczucie beznadziejności i lęku przed porażką, wynikającego bezpośrednio z wyuczonej bezradności. Dziecko z czasem może wycofywać się z aktywności mogących przynosić mu satysfakcję i uczucie dumy, ponieważ przeświadczone jest o niechybnym niepowodzeniu.
Niska samoocena może w dłuższej perspektywie i toku rozwoju prowadzić do zaburzeń depresyjnych i lękowych, fobii społecznych, a także narastającej samokrytyki.
Diagnozowanie ADHD u dzieci
ADHD nie diagnozuje się klinicznie w okresie przedszkolnym ani w pierwszych latach szkoły. Rozwój w tym czasie jest tak intensywny, że wiele z objawów tego zaburzenia jest również typowych u dzieci bez niego. W pierwszych latach szkoły problemy związane z funkcjami poznawczymi czy nadpobudliwością mogą też wynikać ze zmiany środowiska – dziecko w szkole, inaczej niż w przedszkolu, jest ograniczone do siedzenia w ławce przez dłuższy czas i wykonywania obowiązków, do których może być po prostu nieprzyzwyczajone.
Warto jednak zapisywać / zapamiętać, kiedy we wczesnym dzieciństwie pojawiają się poszczególne objawy, ponieważ jest to istotna część diagnozy po 10. roku życia. Objawy muszą powodować istotne dla dziecka trudności rozwojowe i funkcjonowania i muszą być obecne zarówno w szkole, jak i w domu (a także potencjalnie w innych środowiskach, np. na dodatkowych zajęciach sportowych). Objawy muszą utrzymywać się ciągle przez minimum 6 miesięcy wstecz.
Rozpoznanie ADHD jest przeprowadzane przez lekarza psychiatrę dziecięcego, chociaż psycholog dziecięcy może brać udział w pogłębionej ocenie zachowania i funkcjonowania w środowisku dziecka. Może również zalecić i prowadzić terapię, ale to lekarz ordynuje farmakoterapię.
Diagnoza obejmuje obowiązkowe badania dziecka, wywiad z rodzicami/opiekunami, skalę obserwacyjną w szkole i w domu, a także diagnozę różnicującą, by wykluczyć inne zaburzenia. W efekcie testy, poza samym badaniem w gabinecie, wypełniają również rodzice oraz nauczyciel wychowawca dziecka.
W procesie diagnozy może również brać udział poradnia psychologiczno-pedagogiczna, która na podstawie rozpoznania lekarskiego wydaje opinię bądź orzeczenie dla szkoły oraz placówek terapeutycznych.
ADHD – orzeczenie czy opinia?
Teoretycznie opinia i orzeczenie są tym samym, w rzeczywistości mają jednak inną moc prawną. W przypadku dokumentów wydawanych przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną, opinia ma charakter zbioru zaleceń dla rodziców/nauczycieli dotyczących potrzeb dziecka i dostosowania trybu pracy z nim w szkole. Skutkiem opinii jest obowiązek takiego opracowania sposobu pracy w klasie przez każdego nauczyciela, by dziecko z ADHD mogło w niej komfortowo funkcjonować oraz edukacyjnie się rozwijać. Może to być np. wydłużenie czasu na pisanie sprawdzianów, preferencja odpowiadania ustnego zamiast pisemnego czy dostosowanie metod nauczania do dziecka. Może to nawet obejmować zezwolenie na stosowanie stoperów do uszu w czasie sprawdzianów, by pomóc dziecku się skupić. Opinię może wydać zarówno publiczna, jak i prywatna poradnia, pod warunkiem, że jest wpisana do ewidencji w jednostce samorządu terytorialnego (np. gminy, miasta czy powiatu, które są odpowiedzialne za placówki edukacyjne).
Orzeczenie jest bardzo podobne, ale wydawane jest w sytuacji, gdy dziecko wymaga indywidualnej ścieżki edukacyjnej, kształcenia specjalnego bądź zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. W obliczu orzeczenia, szkoła ma obowiązek powołać zespół, który opracuje plan lekcji, zajęcia indywidualne, a w razie braków kadrowych w szkole, również powoła nauczycieli z innych placówek. Samo ADHD nie uprawnia dziecka jeszcze do uzyskania orzeczenia o potrzebie indywidualizowanej ścieżki kształcenia, ale ponieważ współwystępuje ono często chociażby z dysleksją, może to dać podstawę do takiego rozwiązania.
ADHD a szkoła – dlaczego warto diagnozować?
Uzyskanie oficjalnej diagnozy ADHD może znacząco pomóc dziecku w jego rozwoju edukacyjnym oraz w funkcjonowaniu w szkole, ponieważ może prowadzić do właściwego dostosowania warunków szkolnych do jego potrzeb.
Prawidłowa diagnoza może pomóc w facylitowaniu współpracy między rodzicami a placówką, ponieważ problemy szkolne często przypisywane są lenistwu bądź złemu wychowaniu. Diagnoza ADHD może również rozwiać wątpliwości dotyczące możliwych innych zaburzeń, chociażby lękowych czy depresyjnych, które u dzieci i młodzieży rozpoznawane są coraz częściej.
Wczesna diagnoza to również wczesna interwencja, więc ograniczyć ona może ilość zaległości w nauce, które z czasem mogłyby się nawarstwiać. Wreszcie, otwartość wobec procesu diagnozowania może stworzyć środowisko przyjazne wszystkim dzieciom, również tym z zaburzeniami, a placówki dotychczas niechętne mu nie mogą już ignorować faktu istnienia neuroróżnorodności.
Diagnoza lekarska jest pierwszym krokiem i daje możliwości dostosowania warunków nauki, terapii pedagogicznej i psychologicznej, leczenia farmakologicznego, a także bardziej efektywne funkcjonowanie społeczne i szkolne. Przede wszystkim, jeśli proces zostanie prawidłowo przeprowadzony, może dać dziecku poczucie bezpieczeństwa, wzmacniać jego samoocenę i pomóc pozbyć się poczucia winy.
ADHD a spektrum autyzmu
Diagnoza ADHD często przebiega razem z diagnostyką spektrum autyzmu, ale te dwa zaburzenia nie zawsze ze sobą współwystępują. Obydwa należą do grupy zaburzeń neurorozwojowych, dlatego często podczas diagnozy ADHD lekarz przeprowadza również diagnozę ASD. Jest to istotne, ponieważ dziecko wykazujące objawy obydwóch wymagają pogłębionej pomocy zarówno w szkole, jak i poza nią.
ADHD a dysleksja i dyskalkulia
ADHD dość często współwystępuje z zaburzeniami dysleksyjnymi (dysleksja, dysgrafia, dysortografia) oraz dyskalkulią, co mogą potwierdzać wspólne dla obu typów objawy trudności edukacyjnych. W przypadku dysleksji, czyli problemów z dekodowaniem znaków i odczytywaniem ich (czytaniem) ten związek jest dwukierunkowy. Jeśli chodzi o dyskalkulię, a więc problemy z wykonywaniem działań matematycznych, u dzieci z ADHD występuje znaczna korelacja z niższymi osiągnięciami w zakresie nauki matematyki. Nie można jednak stwierdzić, że jeden typ zaburzeń wywołuje drugi – jest to raczej kwestia ich równoległego współwystępowania, a nie sekwencyjności.
Tutaj z wszechstronną pomocą może przyjść diagnoza dysleksji i dyskalkulii w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Takiej diagnozy nie przeprowadza lekarz psychiatra, a opiera się w pełni na opinii z poradni publicznej lub prywatnej. Poradnia w badaniu psychologicznym i pedagogicznym przeprowadza pełną diagnozę wszystkich możliwych trudności edukacyjnych, a na podstawie opinii dopasowuje sposób pracy z dzieckiem. W zaburzeniach dysleksyjnych może być wydane orzeczenie o indywidualnej ścieżce edukacyjnej w szkole.
ADHD u dziecka – leczenie
Nie zawsze diagnoza ADHD wymaga leczenia farmakologicznego, ale o tym decydować powinien przede wszystkim lekarz. Decyzja ta podejmowana jest na podstawie indywidualnego stopnia rozwoju dziecka, jego sytuacji szkolnej, trudności edukacyjnych, a także faktem przyjmowania innych leków np. przeciwpadaczkowych.
Terapia dzieci z ADHD pedagogiczna
Poza terapią psychologiczną szkoła powinna zaoferować dziecku zajęcia w ramach terapii pedagogicznej, tj. zbiór oddziaływań korekcyjno-kompensacyjnych i edukacyjnych. Ich zadaniem jest pomoc dziecku w funkcjonowaniu w szkole. Obejmują one edukację w ramach zaburzeń zachowania i emocjonalności, warsztaty oraz indywidualne rozmowy. Terapia pedagogiczna nie jest psychoterapią, chociaż mogą w niej brać udział psycholodzy szkolni, pedagog, logopeda, itd.
By uruchomić ścieżkę terapii pedagogicznej, rodzic może zwrócić się do szkoły w celu ewaluacji potrzeb dziecka lub szkoła, w obliczu otrzymanej diagnozy, może zaproponować dziecku zajęcia. Warto zwrócić uwagę, że często nie są to zajęcia indywidualne a grupowe, chociaż te pierwsze mogą być w terapii również zawarte.
W przypadku dziecka z ADHD warto rozważyć uczestnictwo w zajęciach z treningu umiejętności społecznych (TUS). Jest to rodzaj socjoterapii prowadzonej przez wyszkolonego trenera, która pomaga uczyć się funkcjonowaniu w środowisku szkolnym i rodzinnym, ewaluuje poszczególne trudności oraz uczy konkretnych rozwiązań. W wielu gminach zajęcia TUS dla dzieci są bezpłatne, jednak dziecko musi przejść kwalifikację psychologiczną.
Leki na ADHD dla dzieci
Leki na ADHD można podzielić na dwie grupy: stymulanty i preparaty niestymulujące. W pierwszej grupie metylfenidat jest lekiem pierwszego wyboru, a w razie przeciwwskazań lub niedostatecznego działania może zostać zalecona lisdexamfetamina i deksamfetamina. W pierwszej chwili wydaje się nielogicznym przyjmowanie leków stymulujących układ nerwowy przy takim schorzeniu jak ADHD. Leki te jednak nie tyle działają narkotycznie, co usprawniają gospodarkę noradrenaliny i dopaminy, by trafiała do tych receptorów, w których może zostać poprawnie wykorzystana, szczególnie w korze przedczołowej. Leki dozwolone do stosowania przy ADHD sprawiają, że ludziom nim dotkniętym łatwiej jest się skoncentrować, planować i panować nad impulsami.
Leki niestymulujące ogólnie mogą mieć niższą skuteczność, ale są zalecane u osób, które nie mogą przyjmować stymulantów, istnieją przeciwwskazania wynikające np. z interakcji lekowych oraz gdy istnieje realne ryzyko nadużywania stymulantów czy też, gdy występują działania niepożądane leczenia.
Czy sport pomaga w ADHD?
Istotnie, aktywność fizyczna jest jednym z najlepszych sposobów zarządzania ADHD, chociaż powinna być traktowana jako dodatek do terapii zaleconej przez lekarza, a nie jako jej zamiennik. Wynika to z faktu, że efekty aktywności utrzymują się krócej po jej zakończeniu niż działanie np. leków.
Wiele typów aktywności zawiera komponent funkcji wykonawczych, takich jak szybkie planowanie i podejmowanie decyzji. Ma to szczególne znaczenie w sportach rywalizacyjnych (np. tenis) oraz zespołowych (np. piłka nożna). Z tymi funkcjami dzieci z ADHD nierzadko mają problem, zatem zaangażowanie w sport może pomóc im regularnie je ćwiczyć, a w rezultacie również wprowadzać w życie.
Sport uruchamia te szlaki dopaminy i noradrenaliny, na które działają również leki na ADHD. W efekcie dziecko bardziej się skupia i może mieć większą kontrolę nad impulsami oraz swoją nadreaktywnością. Ten efekt nie jest odczuwalny przez cały dzień, jednak regularna aktywność fizyczna, która sprawia dziecku przyjemność może w znacznym stopniu wspomóc go w radzeniu sobie z ADHD na co dzień. Niektórzy zalecają pewną dozę aktywności fizycznej przed szkołą (np. szybki marsz, rower, hulajnoga), lub przed odrabianiem lekcji.
Sport również męczy fizycznie. Może to mieć przełożenie na skrócenie czasu zasypiania. Każde dziecko wymaga odpowiedniej ilości snu, ale przy ADHD jest to szczególnie istotne, ponieważ im bardziej układ nerwowy jest „zmęczony”, tym bardziej mogą ujawniać się jego objawy, w tym zaburzenia uwagi, koncentracji oraz impulsywność. Taki efekt obserwujemy zresztą u każdego, kto cierpi chociażby częściową bezsenność lub na zaburzenia snu o podłożu stresowym, u dzieci z ADHD jest to jednak bardziej nasilone.
Tworzymy zespół ekspertów i pasjonatów tematyki zdrowotnej, dietetycznej i kosmetologicznej. W pisaniu opieramy się na aktualnej wiedzy medycznej, zaleceniach i badaniach naukowych. Przede wszystkim, nie ustajemy w edukowaniu się, aby dostarczyć naszym Czytelnikom jak najszersze i najaktualniejsze informacje z zakresu zdrowia i urody.
