Jak działa fentanyl – co trzeba o nim wiedzieć?

W ostatnich tygodniach coraz więcej słyszy się o spustoszeniu, które sieje jeden z najsilniejszych na rynku leków przeciwbólowych, fentanyl. Czym jest, jak działa i gdzie znajduje zastosowanie, oraz co się dzieje w przypadku uzależnienia od niego?

Fentanyl – co to za lek?

Lek syntetyczny, opioid o bardzo silnym (większym niż morfina i heroina) działaniu przeciwbólowym. Wynaleziony i początkowo stosowany w leczeniu bólu przewlekłego u pacjentów onkologicznych, znalazł zastosowanie również w leczeniu bólu ostrego np. pooperacyjnego.

Działanie fentanylu

Wysoka skuteczność fentanylu wynika z właściwości szybkiego wiązania się z receptorami opioidowymi w mózgu i rdzeniu kręgowym. Wzmaga działanie serotoniny, przy jednoczesnym obniżeniu poziomu endorfin we krwi. Wywołuje głębokie działanie uspokajające i przeciwbólowe. Z tego powodu z jednej strony przynosi ulgę w cierpieniu fizycznym wielu pacjentom odpornym na działanie innych opioidów, ale z drugiej strony ma silny profil uzależniający.

Fentanyl – zastosowanie w opiece szpitalnej

Fentanyl znalazł zastosowanie w w opiece szpitalnej i hospicyjnej z uwagi na właściwości przeciwbólowe i znieczulające. Przepisuje się go pacjentom w leczeniu bólu pooperacyjnego bądź pourazowego – ostrego, a także przewlekłego, np. u osób, dla których inne, słabsze opioidy nie są skuteczne. Ponadto fentanyl podaje się pacjentom przed znieczuleniem ich do operacji w celu zniwelowania napięcia i uspokojenia. W różnych krajach bywa podawany przy różnego rodzaju niekomfortowych procedurach diagnostycznych w celu zwiększenia poczucia relaksacji, np. podczas kolonoskopii. Osobom przebywającym pod opieką oddziałów intensywnej terapii, fentanyl podawany jest w celu zmniejszenia bólu w wentylacji mechanicznej.

Lek ten bywa również zalecany pacjentom u schyłku życia w opiece hospicyjnej w celu leczenia silnego bólu, np. onkologicznego czy jako pomoc w oddychaniu u osób z dusznościami.

Fentanyl w Polsce – jakie są procedury wydawania?

W Polsce receptę na leki narkotyczne może wystawić każdy lekarz, jeżeli są do tego podstawy. W przypadku opieki POZ, zaleca się, by pierwszą receptę wystawił lekarz specjalista na podstawie wyników badań i postawionej diagnozy. Lekarz rodzinny jak najbardziej może te recepty przedłużać na podstawie dokumentacji medycznej.

Wydawanie leku w aptekach jest również ściśle regulowane. Lek może pacjentowi podać wyłącznie magister farmacji, przechowywany jest w sejfie lub szafce zamykanej na klucz. Każdą wydaną porcję wprowadza się do ogólnopolskiego systemu, dzięki czemu liczba dawek wydawanych pacjentom podlega ścisłej kontroli.

W dobie pandemicznych teleporad, gdy dostęp do lekarza specjalisty był zdecydowanie utrudniony, oraz e-recept, system wydawania niektórych leków mógł wymknąć się spod kontroli. W Polsce nie mamy jeszcze do czynienia z „epidemią” nadużywania fentanylu, jednak problem narasta. Farmaceuta ma prawo odmówić sprzedaży leku, jeśli miałby on zostać użyty do celów niemedycznych (a więc niezgodnie z przeznaczeniem), ale z praktycznego punktu widzenia nie ma tego jak udowodnić.

Fentanyl w plastrach, tabletkach i w innych formach

Lek dostępny jest w różnych formach pozwalających na zastosowanie go u szerokiego grona pacjentów. Te formy umożliwiają wdrożenie leczenia u pacjentów, którzy z uwagi na pewne dolegliwości czy skutki uboczne leczenia onkologicznego nie mogą przyjmować lekarstw w tradycyjnych tabletkach czy zastrzykach.

Plastry przezskórne stosowane są najczęściej u pacjentów onkologicznych. Lek jest powoli uwalniany przez 72 godziny, zapewniając ciągłą, stałą ulgę od bólu. Forma ta jest odpowiednia dla osób wymagających stałej opieki przeciwbólowej, nie mogących przełykać tabletek, u których wykonanie zastrzyków byłoby utrudnione.

Tabletki podpoliczkowe to lek w formie rozpuszczalnej, nie wymaga połykania stałej postaci w całości. Substancja lecznicza szybko wchłania się przez błony śluzowe, jest odpowiednia do stosowania doraźnego, gdy czas uzyskania efektu przeciwbólowego jest istotny. Formę leków podpoliczkową można znaleźć w lekach na różne dolegliwości, np. szybko działające subtancje przeciw padaczce u dzieci i dorosłych.

Preparaty do ssania: pastylki bądź lizaki to forma szybko wchłaniająca się i efektywna, zapewniająca stabilny efekt przeciwbólowy. Są one odpowiednie dla osób używających leków poza miejscem opieki medycznej, chodzących, niemających problemów z przełykaniem śliny i pokarmów.

Odstawienie fentanylu

Odstawienie fentanylu w przypadku pacjentów z bólem ostrym powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarską. O ile użycie leku ma swoje zastosowanie i pomaga on wielu osobom cierpiącym na bóle pooperacyjne czy podczas niektórych zabiegów, o tyle nie powinien być on stosowany przewlekle, jeśli sytuacja zdrowotna pacjenta tego nie wymaga.

Po długotrwałym stosowaniu fentanylu, w ciągu 24 godzin od odstawienia mogą wystąpić takie objawy, jak: lęk i niepokój, bezsenność, nadmierna potliwość, bóle mięśni i objawy grypopodobne. W ciągu kolejnych 48 godzin, a więc w dniu 2 i 3 mogą pojawić się objawy ze strony układu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunki, skurcze żołądka, a także rozszerzone źrenice, gęsią skórkę, podwyższone tętno i ciśnienie krwi i drżenie. W tym momencie zaczyna się zespół odstawienny. Wraz z objawami somatycznymi należy spodziewać się objawów natury psychicznej, takich jak: silny lęk, nastroje depresyjne, drażliwość, silne pragnienie zażycia substancji.

W ciągu kilku tygodni do miesięcy może u pacjenta rozwinąć się trwałe uczucie lęku, zaburzenia snu i silna potrzeba zażycia fentanylu, bo zniwelować odczuwane trudności.

W niektórych krajach w odstawieniu leków opioidowych stosuje się inne substancje, które mają złagodzić objawy odstawienne i zmniejszyć głód użycia. Przykładem takiego leku jest metadon – lek opioidowy silniejszy niż morfina, lecz słabszy niż fentanyl. Stosowany jest również w leczeniu uzależnienia od heroiny.

Przede wszystkim wszystkie osoby, które przez jakiś czas stosowały fentanyl i było to leczenie bólu z zamierzeniem zaprzestania (np. po operacji) powinny zostać objęte wzmożoną opieką medyczno-psychologiczną, przynajmniej na poziomie POZ, w którym lekarz może kontrolować stan pacjenta na bieżąco. Odstawienie tej substancji może (choć, oczywiście, nie musi) być bardzo trudnym doświadczeniem i wymaga kompleksowego wsparcia w celu uniknięcia powrotu do leku bez potrzeby i wytworzenia nałogu.