Afazja. Czym jest i czy można z niej wyjść?

O afazji zaczęło być głośno w ostatnich latach ze względu na doniesienia o znanych osobistościach, które albo przez nią przeszły, albo nadal się z nią mierzą. Czym faktycznie jest afazja, jak często występuje i kiedy możliwe jest wyjście z niej?

Co to jest afazja?

Afazja jest stanem, w którym ośrodek mózgu odpowiedzialny za komunikację bądź język nie pracuje prawidłowo. Afazja to również upośledzenie sposobu, w jaki wyrażamy swój język, tj. piszemy, czytamy, mówimy i słuchamy.

Koncepcja afazji znana jest już od XIX wieku, gdy francuski lekarz zajmujący się pacjentami po urazie głowy badał stopień, z jakim mieli oni problemy w mówieniu. To właśnie Marc Dax wysnuł teorię, że paraliż ciała prawostronny może być wynikiem uszkodzenia lewej półkuli mózgu. Jego koncepcję medyczną rozwinął potem inny medyk, Paul Broca, który doszedł do zaskakujących wniosków podczas pośmiertnego badania swojego pacjenta. Odkrył on, że mężczyzna, który za życia stracił zdolność mówienia, uprzednio doznał urazu płata czołowego. W wyniku dalszych jego badań, lewy płat czołowy odpowiedzialny za komunikację werbalną, nosi nazwę ośrodka Broca. Od jego nazwiska został również nazwany jeden z rodzajów afazji.

Afazją, jako zjawiskiem zdrowotnym zajmuje się kilka dziedzin nauki: naurofizjologia, neorulingwistyka, neuropsychologia oraz neuroanatomia. Co istotne, afazją nazywamy zaburzenia mowy i komunikacji u osób, które wcześniej te zdolności posiadały, ale utraciły wskutek pewnego zdarzenia.

Afazja – przyczyny

Obszar powiązany z językiem i jego wyrażaniem u większości ludzi znajduje się w lewej komorze mózgu. Gdy dochodzi w nim do rozwinięcia czynników sprzyjających powstaniu afazji, dochodzi do uszkodzenia jednego lub więcej obszarów

Afazja może wynikać z przyczyn nagłych, takich jak udar mózgu (częściej niedokrwienny, rzadziej – krwotoczny) lub urazy głowy. Bywa jednak, że rozwija się powoli na skutek postępu chorzeń neurologicznych i neurodegeneracyjnych, jak guzy, choroba Alzheimera, długotrwałe niedotlenienie mózgu.

Rodzaje afazji

Rozróżnienie typów afazji jest kluczowe dla wdrożenia najlepszej i najskuteczniejszej metody leczenia.

Afazja ruchowa

Inaczej afazja Broki to zaburzenie, w którym pacjent stracił zdolność mówienia, ale rozumie to, co mówią do niego inni. W afazji ruchowej częściowej może on również mówić, ale popełnia duże błędy leksykalne czy gramatyczne, próbując zamienić brakujące mu słowa. To sprawia, że jego wypowiedzi nie są zrozumiałe.

Afazja czuciowa

Opisana po raz pierwszy przez niemieckiego psychiatrę, afazja Wernickiego polega na tym, że chory mówi płynnie, ale otoczenie nie jest w stanie go zrozumieć. Ponadto, chory nie za dobrze rozumie, co inni próbują zakomunikować jemu.

Afazja mieszana czuciowo-ruchowa

Występuje w sytuacji, gdy chory ma zarówno problem ze zrozumieniem komunikacji ze strony otoczenia, jak i sam nie może wyartykułować poprawnie skonstruowanej wypowiedzi.

Afazja globalna

Z globalnym typem afazji mamy do czynienia, gdy uszkodzeniu ulega znaczny obszar mózgu w rozległym zakresie. W jej wyniku nie dość, że mają problem z komunikowaniem się, to jeszcze w ograniczonym stopniu rozumieją to, co się im przekazuje.

Afazja nominalna

Występuje, gdy chory ma problem ze znajdowaniem słów, by nazywać poszczególne przedmioty lub obiekty, ale jest w stanie złożyć zdania w wypowiedź. Jej inna nazwa brzmi „afazja amnestyczna”.

Afazja sensoryczna

Afazja transkorowa sensoryczna polega na tym, że chory niedostatecznie rozumie mowę otoczenia, jest jednak w stanie w pewnym stopniu powtarzać wyrazy po innych. Charakteryzują ją dość długie przerwy we w miarę płynnej wypowiedzi, podczas której chory poszukuje słów do wplecenia.

Afazja po udarze

Choć nie każdy udar kończy się afazją, prawdą jest, że w wielu przypadkach ma ona miejsce po tego typu zdarzeniu neurologicznym. Dlaczego po udarze mamy do czynienia z zaburzeniami pracy aparatu mowy do tego stopnia, że nie potrafimy się prawidłowo komunikować?

W wyniku uszkodzenia, komórki mózgowe nie otrzymują właściwej im ilości krwi, a więc i tlenu, przez co obumierają. To, ile obszarów mózgu zostanie uszkodzonych i w jakim stopniu determinuje rodzaj afazji, który wystąpi u chorego.

W przypadku udaru największe znaczenie ma czas, w którym znajdziemy się pod fachową opieką lekarzy. To właśnie czas niejako decyduje, do jakiego stopnia nasza mowa zostanie zaburzona. Problem polega na tym, że objawy wylewu, który prowadzi do udaru są często bagatelizowane, co sprawia, że większy obszar mózgu ulega uszkodzeniu. Bywa, że poza utratą zdolności do mówienia i rozumienia komunikacji z otoczenia, pacjenci cierpią z powodu utraty pamięci i znacznych problemów z koncentracją.

Jak długo trwa afazja po udarze mózgu?

Statystycznie, afazja występuje częściej po udarze niedokrwiennym niż krwotocznym. To, ile będzie trwać zależy po pierwsze od tego, jak szybko zostanie udar opanowany, przywrócona drożność naczyń krwionośnych i do jakiego stopnia nastąpiły uszkodzenia struktur mózgowych, a po drugie, jak szybko i skutecznie została wdrożona rehabilitacja.

Bywa, choć rzadko, że afazja może się sama cofnąć, aczkolwiek całkowita rezygnacja z rehabilitacji czy innego rodzaju leczenia nie jest zalecane.

Afazja – objawy

Jak wcześniej wspomniano, afazją nazywamy utratę zdolności mowy i/lub rozumienia, a także niekiedy pisania, czytania i słuchania ze zrozumieniem przez osoby, które wcześniej je posiadały. Nie mamy do czynienia z afazją, jeśli u kogoś one nigdy się nie rozwinęły. Dlatego objawy afazji niewynikające ze zwykłego zmęczenia czy stresu powinny skłonić nas do wizyty u lekarza i przeprowadzenia diagnostyki.

U człowieka z afazją zaobserwujemy niewidziane wcześniej problemy z porozumiewaniem się, m.in. z nazywaniem przedmiotów, które są mu doskonale znane, opisowe dążenie do wyrażenia ich nazwy (np. „ta rzecz, którą piszemy” zamiast słowa „długopis”), nadmierne szukanie słów czy używanie błędnych określeń na przedmioty czy zachowania. U innych może pojawić się problem z formowaniem prawidłowo złożonych zdań, zarówno pod względem fleksyjnym, jak i gramatycznym.

U innych chorych pojawiają się problemy z czytaniem i przetwarzaniem czytanych informacji.

U każdego człowieka nieraz pojawia się problem z komunikacją, który wynika z przemęczenia, przewlekłego stresu bądź problemów z zarządzaniem swoimi emocjami. Z zasady, jednak, jeśli tego typu objawy się powtarzają lub mamy problem z powrotem do prawidłowego komunikowania się, powinniśmy zgłosić się do lekarza.

Czy afazja może się cofnąć u dorosłego?

Może, chociaż nie jest zalecane czekanie, aż afazja całkowicie minie sama z siebie, ponieważ nie mamy gwarancji, że tak będzie w przypadku naszym lub naszych bliskich. Dlatego powinniśmy, tak szybko, jak to możliwe, powziąć kroki ku rozpoczęciu rehabilitacji.

Afazja – leczenie

Rodzaj zaordynowanej terapii afazji zależy przede wszystkim od jej przyczyny oraz od stopnia jej zaawansowania i obszarów umiejętności, na które wpływa.

Najczęstszym sposobem kuracji, po ewentualnym wyleczeniu stanu po zdarzeniu neurologicznym (np. zaklipsowaniu lub embolizacji tętniaka mózgu), jest rehabilitacja. Polega ona na wykonywaniu, nieraz żmudnym i koniecznie regularnym, ćwiczeń logopedycznych zaleconych przez neurologopedę. Ćwiczenia te często męczą i wymagają mnóstwa cierpliwości. Afazja bowiem to zapomnienie pewnych umiejętności, ale nie tracimy ich na zawsze. Trzeba je sobie przypomnieć, a w wielu przypadkach udaje się je chociaż częściowo odzyskać.

U osób z lżejszą postacią afazji, poza ćwiczeniami, przyda się rozwiązywanie łamigłówek i krzyżówek dopasowanych do obecnego stanu chorego. Powinniśmy również z chorym starać się jak najwięcej rozmawiać i okazywać mu cierpliwość.

Afazja dziecięca

Chociaż afazja jako zjawisko polegające na problemach z komunikacją u osób uprzednio tę zdolność posiadających kojarzy się głównie z osobami starszymi i dorosłymi po urazach czy udarach, może być również zdiagnozowana u dzieci. Można rozgraniczyć dwa podstawowe rodzaje: rozwojową i nabytą.

Afazja rozwojowa

Afazja rozwojowa występuje na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (mózgu) jeszcze w życiu płodowym, w okresie okołoporodowym oraz w pierwszym roku życia dziecka. Polega na nieprawidłowym rozwoju mowy i zdolności z nią związanych od samego początku, kiedy powinno się je nabywać, a wynika z uszkodzenia właściwego obszaru mózgu w bardzo wczesnym stadium rozwojowym. Wymaga od rodziców i specjalistów w zakresie neurologopedii trenowania rozwoju zdolności komunikacji tak szybko, jak jest to zalecane.

Na wystąpienie uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w życiu płodowym może mieć wpływ uraz brzucha u matki, np. w wyniku upadku, zatrucie farmakologiczne lub chemiczne czy niedotlenienie. Tego typu zaburzenia mogą być również dziedziczne, ale to powinno być rozpoznane jeszcze w czasie ciąży podczas zbierania dokładnego wywiadu przez lekarza prowadzącego.

Zaburzenia mowy rozwojowe mają ogólnie charakter wrodzonych.

Afazja nabyta u dziecka

Między 2. a 7. rokiem życia afazja występuje na skutek czynników egzogennych, czyli zewnętrznych (urazy, choroby, schorzenia, zdarzenia neurologiczne). Czynniki te sprawiają, że uprzednio prawidłowo rozwijające się umiejętności i aparat mowy przechodzi w regres, opóźnienie lub zahamowanie rozwoju. Może to mieć postać zahamowania rozwoju mowy, jej całkowitej utraty, czy połączenia jej z utratą zdolności do rozumienia komunikacji werbalnej.

Afazja motoryczna u dzieci

Afazja ekspresyjna (typ ekspresyjny), podobnie jak w przypadku osób dorosłych, polega na tym, że dziecko dość dobrze rozumie mowę i komunikację otoczenia, ale słabo lub w ogóle nie mówi.

Afazja sensoryczna u dzieci

Afazja percepcyjna (typ percepcyjny) występuje, gdy dziecko jest w stanie w ograniczonym zakresie używać języka, jest on dla niego zrozumiały, aczkolwiek otoczenie nie potrafi go zrozumieć.

Afazja dziecięca mieszana

Typ motoryczno-sensoryczny występuje, gdy zarówno nie rozumie tego, co komunikuje mu otoczenie, jak i nie jest w stanie mową się wyrażać bądź robi to w bardzo słabym zakresie.

Objawy afazji u dzieci

Rozwój mowy u dzieci może przebiegać w różnym tempie, jednak są pewne kroki milowe, które maluch w swoim toku uczenia się podstawowych umiejętności powinien osiągnąć. Istnieją pewne objawy, które mogą świadczyć o afazji. Należy zwrócić szczególną uwagę, jeśli dziecko:

• ma kłopot z uczeniem się słów i zapamiętywaniem ich znaczeń, np. w przypadku przedmiotów codziennego użytku,
• ma problem z powtarzaniem słów lub zdań (w zależności od wieku) po dorosłym i te problemy się powtarzają,
• nie jest w stanie nauczyć się poprawnego składania zdań, szczególnie w zakresie gramatycznym i składniowym,
• tworzy własne określenia lub je zniekształca,
• zapomina określenia, słowa czy zdania, które już poznało i nie potrafi sobie ich przypomnieć,
• musi włożyć większy niż jego rówieśnicy wysiłek w składanie zdań lub mówienie ogólnie,
• opisuje przedmioty zamiast nazywać je słowami, które wcześniej poznało i z powodzeniem stosowało.

Co zrobić, jeśli dziecko ma problem ze stosowaniem mowy?

Dzieci uczęszczające do żłobków z czasem naturalnie uczą się języka nie tylko od rodziców czy rodzeństwa, ale też od innych dzieci oraz nauczycieli. I to właśnie nauczyciele zwracają szczególną uwagę na rozwój tej umiejętności u swoich podopiecznych i mogą zalecić rodzicom wizytę u neurologopedy. Warto się na nią zdecydować, ponieważ oceni on swoją wiedzą i praktyką, czy rozwój mowy jest zaburzony ze względów neurologicznych czy po prostu opóźniony, ale dziecko przejawia prawidłowe cechy.

W przypadku dzieci starszych, które tracą zdolność mowy należy udać się do neurologa, który przeprowadzi wywiad i zleci bardzo dokładne badania obrazowe. Wizyta u neurologopedy również powinna się odbyć, aby ocenić, czy aparat mowy prawidłowo pracuje i aby wdrożyć odpowiednie badania.

Czy afazja u dzieci jest wyleczalna?

Afazja u dzieci może być wyleczalna, ale wymaga pracy dziecka z neurologopedą podczas zajęć oraz z rodzicami w codziennych czynnościach, tj. wykonywaniu dopasowanych do wieku i stanu chorego ćwiczeń. Musimy jednak pamiętać, że rokowania są bardzo indywidualną kwestią i zależą od rodzaju afazji, a także od stopnia jej zaawansowania.