Jak rozpoznać czerniaka? Czy można uniknąć nowotworu skóry?
Co to jest czerniak?
Działanie melanocytów – komórek skóry odpowiedzialnych za wytwarzanie pigmentu w skórze można zaobserwować podczas ekspozycji na słońce – skóra brązowieje jako reakcja obronna na promienie słoneczne. Dzięki temu nie ulega poparzeniu. Jeśli skóra na słońcu robi się szybko czerwona – melanocyty nie działają tak skutecznie, jak u osób, które od razu pochwalić się mogą piękną, brązową opalenizną. Brązowienie skóry ma również za zadanie obronę narządów wewnętrznych, tkanek i naczyń krwionośnych przed szkodliwymi skutkami promieni UV.
Czerniak jest nowotworem występującym w melanocytach, a więc komórkach, których podstawowym zadaniem jest ochrona. Jak to się dzieje? Starsze komórki, które nie spełniają już swojej funkcji, zostają w zdrowym procesie wypchnięte na powierzchnię skóry, gdzie obumierają. Pozbywamy się ich na przykład za pomocą zwykłego prysznica czy peelingu. Nowe komórki pozostają pod powierzchnią skóry i tam produkują melaninę. Co istotne, powstają one w sposób kontrolowany – nie ma ich ani za dużo, ani za mało i są zdrowe. Jeśli natomiast dojdzie do uszkodzenia DNA melanocytu, może ona się zacząć niekontrolowanie namnażać, tworząc całe kolonie uszkodzonych – nowotworowych komórek.
Co więc uszkadza DNA do tego stopnia, że powoduje to czerniaka? Może to być połączenie różnych czynników: środowiskowych, genetycznych oraz stylu życia. Z tego też powodu występują różne rodzaje czerniaka: na skórze, w oku oraz na błonach śluzowych.
Rodzaje czerniaka
Chociaż najbardziej znanym wszystkim terminem jest „czerniak złośliwy”, jego klasyfikacja nie jest aż tak prosta. Istnieją cztery główne rodzaje czerniaka i różnią się one zarówno wyglądem, jak i sposobem rozprzestrzeniania oraz grupami ryzyka.
Czerniak rozprzestrzeniający się powierzchownie występuje najczęściej. Zaczyna się, jak nazwa wskazuje, na powierzchni skóry i stąd wchodzi w jej głębsze warstwy. Może występować z owrzodzeniem, to jest z zaczerwienieniem wokół zmiany lub w środku.
Czerniak guzkowy powstaje pod skórą i w postaci guzka wychodzi ponad jej powierzchnię.
Czerniaka w plamie soczewicowatej (lentigo malignant melanoma) można zaobserwować u osób, których skóra twarzy, szyi oraz głowy jest mocno zniszczona promieniami słonecznymi (plamy starcze, przebarwienia).
Czerniak dosiebnych części ciała (lentignius acrat i melanoma subunguale) wystepuje najczęściej w Afryce i w Azji, umiejscowiony zaś jest na podeszwach stóp, pod paznokciami i na dłoniach.
W ocenie zmiany skórnej lekarz bierze pod uwagę skalę TNM: tumour (guz), lymph nodes (okoliczne węzły chłonne), metastases (przerzuty odległe). W zależności od jego obserwacji, czerniaka można zaklasyfikować do jednego z pięciu stopni zaawansowania.
- 0 lub in situ: czerniak ograniczony jest do górnej warstwy skóry, a komórki nowotworowe znajdują się jedynie na zewnętrznej warstwie, tj. w naskórku. Lekarz stwierdza, że czerniak nie rozprzestrzenił się do okolicznych węzłów chłonnych ani do odległych tkanek.
- 1: komórki nowotworowe zdążyły przemieścić się do skóry właściwej, według skali Breslowa ma on grubość 2 mm z możliwymi owrzodzeniami. Nie zdążył się rozprzestrzenić się do okolicznych węzłów chłonnych ani do odległych tkanek.
- 2: komórki nowotworowe są obecne w naskórku i nieco głębiej w skórze właściwej, a na powierzchni skóry obserwuje się owrzodzenie i guzek. Czerniak nie zdążył rozprzestrzenić się do okolicznych węzłów chłonnych ani do odległych tkanek. Stadium 2 dzieli się na 2A, 2B i 2C.
- 3: tutaj istnieją widoczne oznaki rozprzestrzenienia się czerniaka do okolicznych węzłów chłonnych, a owrzodzenie i guzek są bardziej widoczne. Przerzuty powstały na naczyniach w skórze, które docierają do węzłów chłonnych, czym tworzą sieć komórek nowotworowych. Nie ma widocznych przerzutów do odległych tkanek. Podobnie jak stadium 2, również to dzieli się na 3A, 3B i 3C.
- 4: przerzuty dotarły do odległych tkanek, czyli poza regionalne węzły chłonne. Mogą to być odległe partie skóry i węzły, płuca, wątroba, mózg, kości, jelita.
- Przerzuty do mózgu: występują nader często i są jednymi z najtrudniejszych w leczeniu konsekwencji wystąpienia czwartego stadia czerniaka.
Czerniak – przyczyny i czynniki ryzyka
Do podstawowych czynników ryzyka należy blady odcień cery. Mniejsza ilość melanocytów w skórze może oznaczać niewystarczającą ochronę przed szkodliwymi promieniami UV. U osób z jasną cerą, włosami, niebieskimi oczami, tendencją do piegów, przebarwień słonecznych oraz poparzeń słonecznych ryzyko zachorowania jest wyższe. Same poparzenia słoneczne, których nabawiło się w przeszłości, również wpływają na powstawanie nowotworu skóry. Z tego też powodu należy bezwzględnie chronić skórę dzieci przed poparzeniami. Optymalna ochrona przeciwsłoneczna oznacza regularną aplikację kremów przeciw opalaniu z wysokim faktorem, szczególnie po zabawie w wodzie i w piasku. Rodzaj filtra UV powinien być dostosowany do rodzaju skóry dziecka, jej wrażliwości na składniki dodatkowe oraz wieku. Gdy to możliwe, najbardziej narażone na słońce partie skóry należy zakrywać lekkim ubraniem.
Nadmierna ekspozycja na promienie ultrafioletowe. Wystawienie skóry na słońce na parę minut zapewne nie wyrządzi jej szkody, jednak i od tej „reguły” istnieją wyjątki. Dotyczy to w szczególności łóżek opalających, których powinno się stanowczo unikać. Ich zadaniem jest w kilkanaście minut umożliwić osiągnięcie efektu nawet kilku godzin na słońcu, więc ich moc jest dużo większa.
Mieszkanie na dużej wysokości, gdzie doświadcza się większego promieniowania słonecznego.
Predyspozycje genetyczne odgrywają ogromną rolę w tendencji do zachorowania na czerniaka skóry. Jeśli w bliskiej rodzinie, w tym u dziadków występował czerniak, należy zwracać szczególną uwagę na to, aby unikać słońca. Za skłonności rodzinne do czerniaka odpowiada gen BRAF. Bierze on udział w produkcji kinaz – białek przekaźnikowych na drodze MAPK – odpowiedzialnej za kontrolę wzrostu i proliferacji namnażania się komórek. Gdy dochodzi do mutacji genu BRAF sprawia on, że komórki mogą mnożyć się w sposób niekontrolowany i wywoływać nowotwory.
Zmiany skórne, jak pieprzyki i inne znamiona zwiększają ryzyko zachorowania, podobnie jak osłabiony układ odpornościowy, który nie potrafi od razu poradzić sobie z wczesnymi zmianami w uszkodzonych komórkach.
Szczególny nacisk na edukację powinno się również kłaść na kwestię czerniaka oka. Niestety jest on dość późno wykrywalny, bo nie daje objawów, a dobre samopoczucie nie skłania do wizyty u lekarza. Tymczasem używanie tanich, niskiej jakości okularów przeciwsłonecznych znacznie zwiększa ryzyko zachorowania na ten typ nowotworu. Oko, zamiast ochrony otrzymuje ze szkła jedynie cień, co powoduje rozszerzenie źrenicy (akomodację oka) i niemal bezpośredni dostęp promieni UV do gałki ocznej. Okulary kupione u optyka powinny nosić szczególnie dzieci. Jeśli natomiast nie ma się dostępu do okularów z filtrem dobrej jakości, lepiej nie nosić ich w ogóle.
Czerniak – jak wygląda?
Z całą pewnością czerniaka rozpoznać może lekarz: dermatolog, onkolog, a pierwsze oznaki może również wychwycić chirurg lub lekarz medycyny estetycznej. Robi to za pomocą badania fizykalnego oraz z pomocą dermatoskopu. Jest to specjalistyczna lupa z wbudowanym źródłem światła i powiększeniem nawet x20 w najbardziej zaawansowanych modelach. Pozwala na niezwykle dokładną ocenę zmiany skórnej, szczególności jej parametrów ABCDE. Jak rozpoznać czerniaka?
- A (assymetry): asymetryczny kształt znamienia
- B (border): zamazana lub nierówna granica znamienia
- C (color): więcej niż jeden kolorów widocznych na znamieniu
- D (diameter): znamię ma średnicę większą niż 6 mm
- E (evolution): różnice w wyglądzie, np. wielkości, ilości guzków na znamieniu
Niektórzy uważają, że paradoksalnie czerniak skóry jednym z najprostszych do zdiagnozowania typem nowotworów, ponieważ rozwija się na naszych oczach. Typ powierzchniowy jest niemal od razu widoczny, jednak brak edukacji i zachęty do badań przesiewowych sprawiają, że na czerniaka wciąż umiera bardzo wielu Polaków. Do podstawowych przyczyn nie zgłaszania się do lekarza należą: lekceważenie powagi sytuacji i znaczenia zmian skórnych, brak czasu i stres związany z ewentualną diagnozą oraz co będzie ona oznaczała dla dalszego życia. Szczególnie, jeśli w rodzinie były przypadki (w tym śmiertelne) i chory nie chce iść ze swoimi objawami do lekarza.
Tymczasem czerniak wcześnie wykryty jest w pełni wyleczalny. W stadium zerowym wystarczy go wyciąć z ewentualnie powiększonym marginesem. Dalszego rozwoju czerniaka da się uniknąć, jednak wyłącznie lekarz może ocenić, czy znamię jest zmianą barwnikową czy złośliwą.
Innym, niezwykle dokładnym badaniem zmian skórnych jest wideodermatoskopia. Działa na podobnej zasadzie, jak dermatoskopia tradycyjna, jednak obraz zapisywany jest w programie komputerowym, co pozwana na kontrolę znamion przez długi czas. Program komputerowy oblicza również parametry znamienia, przez co określa ryzyko złośliwości dla tej konkretnej zmiany.
Zarówno dermatoskopia, jak wideodermatoskopia są badaniami nieinwazyjnymi, niewymagającymi żadnej interwencji chirurgicznej, bezpiecznymi i bezbolesnymi. Osoby, które zaliczają się do grup ryzyka powinny poddawać się dermatoskopii w gabinecie dermatologa, onkologa czy chirurga przynajmniej raz w roku, a osoby narażone na nadmierna ekspozycję słoneczną – nawet częściej.
Czerniak – leczenie i proces zdrowienia
Leczenie czerniaka, w zależności od stadium, w którym został zdiagnozowany może polegać jedynie na interwencji chirurgicznej, lub być skojarzone. To pierwsze ma miejsce na bardzo wczesnym etapie, na przykład w stadium zerowym. Wycina się wtedy całą zmianę wraz z marginesem skórnym, aby ocenić, czy i na ile komórki nowotworowe się rozprzestrzeniły. Wielkość marginesu zależy od wielkości samego czerniaka, jednak jest to konieczny element prawidłowej diagnostyki i leczenia. Lekarz podejmuje również decyzję, czy należy wyciąć regionalne węzły chłonne, jednak coraz częściej nie robi się tego wyłącznie z powodów profilaktycznych.
Leczenie celowane
Jeżeli u chorego występuje mutacja genu BRAF, lekarz może wprowadzić tak zwane leczenie celowane. Leki celowane powodują przerwanie szlaku, na którym działają kinazy, przez co uszkodzone komórki wolniej się namnażają. Jest to stosunkowo młoda metoda leczenia, która ma dobre rokowania u chorych z wczesnym stadium nowotworu.
Radioterapia
Jeżeli chory z jakiegoś powodu nie może lub nie chce zostać poddany zabiegowi chirurgicznemu, zabieg jest niemożliwy ze względu na trudną dostępność zmiany bądź jeśli zabieg nie był wykonany doszczętnie (a więc nie można było wyciąć całej zmiany, a jedynie jej część), lekarz może skierować chorego na radioterapię. Rozwój medycyny molekularnej pozwolił na stworzenie tak zwanej radiochirurgii, w której to komórki nowotworowe są precyzyjnie celowane przez promieniowanie. Nie wykańcza to organizmu w takim stopniu jak tradycyjna radioterapia.
Chemioterapia
Z powodu wpływu na cały organizm leków stosowanych w chemioterapii i stosunkowo lokalnego charakteru czerniaka, nie jest to typowo stosowana metoda leczenia tego nowotworu, może natomiast być zalecona jako leczenie paliatywne. Jeśli jednak znaleziono przerzuty do okolicznych tkanek skórnych (dalej niż 2 cm od zmiany chorobowej), czasem stosuje się izolowaną chemioterapię perfuzyjną.
Czerniak – objawy fizyczne
Objawami, które powinny wręcz zmusić nas do wizyty u lekarza są nawet najmniejsze zmiany istniejącego już znamienia. Jeśli się ono powiększa, staje nieregularne w kształcie, zmienia kolor lub zaczyna swędzieć, należy bezzwłocznie umówić się na wizytę lekarską. Żadna zmiana w obrębie znamienia skórnego nie jest nieistotna, dlatego to lekarz powinien ją zbadać i ocenić.
Jeżeli na ciele pojawiło się znamię, którego nie znamy, również powinno ono skłonić do wizyty u lekarza. Szczególnie, jeśli wygląda ono zupełnie inaczej niż reszta zmian barwnikowych na ciele. Na przykład, jeśli widoczne są małe brązowe, regularne plamki, a pojawia się wypukła, czarna, innej wielkości, należy to skontrolować.
Profilaktyka czerniaka
Geneza powstawania nowotworów, w tym czerniaka złośliwego, nie została nadal do końca rozpoznana. Aby zwiększyć swoje szanse na uniknięcie tej choroby, należy stosować się do kilku zasad. Profilaktyka czerniaka wymaga jedynie zdrowego rozsądku i przemożenia strachu przed wizytami u lekarza.
Wizyty u dermatologa
Jeśli należy się do grupy ryzyka, wizyta u dermatologa lub onkologa przynajmniej raz w roku powinna być podstawą profilaktyki. Lekarz za pomocą dermatoskopu oceni zmiany skórne i zaleci ich wycięcie. Uważna obserwacja własnego ciała jest równie istotna. Raz w miesiącu warto dokładnie obejrzeć swoje ciało, a jeśli tylko coś nas zaniepokoi, można zrobić znamieniu zdjęcie i kontrolować jego ewolucję.
Unikanie słońca
Osoby o jasnej karnacji oraz trudno opalające się powinny zaopatrzyć się we właściwe dla swojego typu skóry kremy przeciwsłoneczne. Wysoki filtr promieniowania UVA i UVB ochroni skórę przed szkodliwymi ich skutkami. Należy również rozważyć zakup porządnych okularów słonecznych, które ochronią oczy przed słońcem, zamiast jedynie cieniować obraz. Osoby, które chcą zwiększyć swoje szanse na uniknięcie czerniaka powinny również całkowicie zrezygnować z łóżek opalających, a więc wizyt w solarium.
Wizyta u okulisty
Raz w roku każdy powinien się również wybrać do okulisty celem zbadania dna oka. Badanie to może zostać wykonane tylko w gabinecie lekarskim, nie zaś u optyka, który specjalizuje się w doborze okularów. Lekarz okulista za pomocą oftalmoskopii oceni stan oczu i znajdzie ewentualne zmiany nowotworowe. To badanie pozwoli na wczesne wykrycie czerniaka oka i wdrożenie leczenia, które pomoże ocalić gałkę oczną.
• bezpieczne opalanie • rodzaje filtrów uv • kosmetyki do opalania • ochrona przed słońcem • preparaty do opalania
Tworzymy zespół ekspertów i pasjonatów tematyki zdrowotnej, dietetycznej i kosmetologicznej. W pisaniu opieramy się na aktualnej wiedzy medycznej, zaleceniach i badaniach naukowych. Przede wszystkim, nie ustajemy w edukowaniu się, aby dostarczyć naszym Czytelnikom jak najszersze i najaktualniejsze informacje z zakresu zdrowia i urody.
