Szczepienia na gruźlicę – co warto wiedzieć o nich i o samej chorobie?

Jeszcze do nie tak dawna gruźlica była wysoko śmiertelną chorobą, co zmieniło z jednej strony opracowanie szczepionki, a z drugiej – skutecznych leków przeciwbakteryjnych. Nie została jednak całkowicie wyeliminowana, a liczba zakażeń zaczyna z roku na rok znowu rosnąć, co tylko podkreśla znaczenie profilaktyki i wczesnego wykrywania. Co trzeba wiedzieć o gruźlicy?

Czym jest gruźlica?

Gruźlicę wywołuje wysoce zakaźna bakteria M.tuberculosis. Jest to choroba przewlekła, atakująca przede wszystkim płuca, ale również m.in. stawy i kości, mózg oraz nerki. Diagnozuje się ją poprzez próbę tuberkulinową, test z krwi, rentgen płuc oraz badanie PCR z plwociny. Leczenie gruźlicy jest długotrwałe i obejmuje cykl podawania określonych w kolejności antybiotyków, co samo w sobie jest męczące, ale niezbędne do wyeliminowania choroby i niedoprowadzenia do odporności na leki. Całkowita kuracja trwa od 6 do 9 miesięcy.

Jak można się zarazić gruźlicą?

Gruźlicą zakażamy się drogą kropelkową, a przebieg poszczególnych etapów zakażenia zależy od kondycji układu odpornościowego. Po przedostaniu się do układu oddechowego zdrowej osoby, bakterie docierają do pęcherzyków płucnych, gdzie układ immunologiczny za pomocą makrofagów (komórek odpornościowych) próbuje ją zwalczyć. Jako że M.tuberculosis jest generalnie odporną bakterią, może się oprzeć naturalnej odporności i często wywołuje objawy choroby.

Gdy następuje zakażenie, może dojść do:

• całkowitej eliminacji bakterii przed wystąpieniem objawów, co jest rzadkim zjawiskiem
• utajenia zakażenia, w którym jego rozwój jest zatrzymany, ale nie wyeliminowany całkowicie, a bakterie pozostają uśpione wewnątrz makrofagów do czasu obniżenia odporności, kiedy mogą się uaktywnić. W czasie uśpienia osoba zakażona nie ma objawów i nie stanowi zagrożenia dla innych.
• aktywnego zakażenia, w którym bakterie zaczynają się namnażać, prowadzą do rozwoju objawów, a osoba chora może zakażać innych.

Każdy ze scenariuszy zależy od skuteczności odpowiedzi immunologicznej organizmu, a sama choroba może przebiegać przez jakiś czas bezobjawowo. Dlatego istotne jest, by konsultować z lekarzem swój stan zdrowia w przypadku zauważenia niepokojących objawów infekcyjnych.

Profilaktyka gruźlicy

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania ciężkim postaciom gruźlicy oraz konsekwencjom zdrowotnym są szczepienia przeprowadzane u dzieci w pierwszych dwóch dobach życia. U osób dorosłych istotna jest izolacja osób z aktywnym zakażeniem, by nie dochodziło do transmisji na osoby zdrowe. Aby jednak do tej izolacji doszło, osoba chora, która zauważy u siebie niepokojące objawy powinna zgłosić się do lekarza, by mógł on ocenić, czy ta konkretna infekcja faktycznie się rozwinęła.

Do objawów gruźlicy, które powinny skłonić nas do wizyty u lekarza i wskazujących, że jest to coś innego niż zwykła infekcja należą:

• długo utrzymujący się kaszel, również z wykrztuszaniem plwociny
• przewlekła gorączka
• częste, nocne poty
• problemy z apetytem oraz idąca za tym utrata masy ciała
• powolny rozwój objawów, inaczej niż w przypadku grypy czy przeziębienia, w których najczęściej objawy dość szybko się ujawniają do postaci ostrej
• ból w klatce piersiowej podczas kaszlu, problemy z oddychaniem, duszności

Wczesne rozpoznanie i szybkie wdrożenie leczenia zwiększają szanse na skuteczne pokonanie choroby oraz zatrzymanie ewentualnej transmisji na inne osoby.

Gruźlica – śmiertelność a konsekwencje zdrowotne

Gruźlica jest bardzo niebezpieczną dla zdrowia, w niektórych przypadkach nawet śmiertelną, chorobą. Osoba chora, która nie otrzyma właściwego leczenia na czas jest narażona przede wszystkim na postęp choroby, tj z płuc może się ona rozprzestrzeniać do innych partii ciała, wywołując poważne konsekwencje, jak choćby gruźlicze zapalenie opon mózgowch lub niewydolność nerek. Uszkadzając płuca wywołuje niewydolność oddechową, w tym duszności. Z uwagi na niedomaganie organizmu może dojść również do niedożywienia i odwodnienia. W przypadku, gdy bakteria niepowstrzymana jest transportowana do wielu obszarów ciała i je aktywnie atakuje, może dojść do niewydolności wielonarządowej, a to stanowi już bardzo poważne zagrożenie dla życia. U osób zakażonych HIV bądź chorujących na AIDS postęp choroby może być szybszy i bardziej agresywny.

W czasie, gdy pacjent staje się objawowy, może również zarażać inne osoby, zatem brak leczenia może oznaczać zwiększoną transmisję choroby na innych, w tym członków rodziny. W szczególności narażone są osoby starsze, małe dzieci oraz osoby wcześniej nieszczepione. Niewłaściwe leczenie, m.in. leczenie alternatywne i przeprowadzane na własną rękę może nie tylko spowodować wystąpienie gruźlicy lekoopornej, ale również przyspieszyć rozwój choroby. W szczególności nie zaleca się stosowania antybiotyków przepisanych na inne schorzenie lub dla innej osoby tylko dlatego, że nie zostały wcześniej wykorzystane. Warto również pamiętać, że stosując niewłaściwe formy leczenia narażamy się na złapanie innych wirusów oraz bakterii, co ostatecznie utrudni i opóźni wdrożenie tego właściwego, nawet w warunkach szpitalnych.

Szczepionka na gruźlicę – jak działa?

Na rynku dostępna jest tylko jedna szczepionka przeciw gruźlicy, który wykazuje bardzo wysoką skuteczność w ochronie przed zakażeniem i jego negatywnymi skutkami. Zawiera żywy, ale osłabiony (atenuowany) szczep bakterii M.bovis, która co prawda choroby nie wywołuje, ale jest z nią spokrewniona na tyle blisko, by wywołać reakcję odpornościową. W jaki sposób?

Z uwagi na osłabienie bakterii, organizm jest w stanie rozpoznać nowy patogen i uruchomić reakcję odporności wrodzonej składającej się z komórek odpornościowych. Bakteria nie jest na tyle silna, by wywołać pełnoskalowe spektrum objawów choroby. Antygeny komórek bakterii są zapamiętywane i przekazywane dalej w cyklu życiowym. Nie wytwarzają się w tym procesie przeciwciała, natomiast limfocyty mogą wydzielać cytokiny (enzymy odpowiedzialne za powstanie stanu zapalnego), by uruchamiać makrofagi, a także rozpoznawać tego typu bakterię w przyszłości.

Uruchamia się też proces nazywany treningiem odporności, w którym chodzi o skuteczniejsze rozpoznawanie i zwalczanie możliwych innych zakażeń. Nie można co prawda powiedzieć, że szczepionka w prosty sposób chroni przed innymi chorobami niezwiązanymi z danym szczepem, ale pomaga ćwiczyć organizmowi reakcje odpornościowe, co może być w przyszłości efektywne z punktu widzenia odporności ogólnej.

Szczepienia na gruźlicę w Polsce – w jakim wieku?

W Polsce szczepionka na gruźlicę należy do kalendarza wakcynacji obowiązkowych i podaje się ją w pierwszej dobie po urodzeniu, chyba że istnieją specyficzne przeciwwskazania do jej podania, o czym decyduje neonatolog. Wielu rodziców zastanawia się jednak, dlaczego tak wcześnie? Jest po temu kilka przyczyn.

Zasadniczo, szpitale pełne są bakterii, nawet przy bardzo wysokich standardach higieny. Szczególnie w dużych ośrodkach medycznych, wielospecjalistycznych placówkach posiadających szerokie spektrum oddziałów, można być narażonym na przenoszenie wielu szczepów bakterii z oddziału na oddział. Jednocześnie, noworodki należą do grupy osób najbardziej narażonych na poważne konsekwencje dla zdrowia zachorowania na gruźlicę, ze śmiercią włącznie. Ich organizm nie jest w stanie sobie poradzić z pełnoskalowym zakażeniem, dlatego tak istotne jest, by podać im szczepionkę z osłabioną, spokrewnioną z M.tuberculosis bakterią tak szybko, jak to możliwe.

Po drugie, szczepionka podawana noworodkom jest skuteczniejsza niż ta podawana dzieciom starszym oraz osobom dorosłym. Odpowiedź immunologiczna jest po prostu silniejsza. Mamy zatem słabszy patogen i najpewniej silniejszą odporność.

Szczepienie na gruźlicę w pierwszej lub drugiej dobie życia pomaga również chronić dziecko przed różnego rodzaju zarazkami od członków rodziny, którzy odwiedzają je w pierwszych tygodniach po powrocie do szpitala, szczególnie jeśli jego starsze rodzeństwo uczęszcza do placówki oświatowej. Szczególnie istotne jest to w krajach, gdzie zapadalność na tę chorobę jest wyższa.

Wreszcie, w ciągu kilkunastu kolejnych miesięcy dziecko przyjmuje wiele innych wakcynacji, zatem by uniknąć kolizji i wybierania później „mniejszego zła”, na te najbardziej zakaźne choroby szczepi się jak najwcześniej.

Wady szczepionki przeciw tuberculosis

Niestety, szczepionka zawiera szczep spokrewniony, nie można więc powiedzieć, że chroni w 100% przed zakażeniem. Jest ona jednak na tyle skuteczna, że ogranicza poważne konsekwencje zachorowania. Nie zapewnia też ochrony na całe życie, ale zanim odporność ze szczepionki całkowicie wygaśnie, organizm może być już na tyle silny, by nie dopuścić do bardzo poważnych konsekwencji przed otrzymaniem pomocy lekarskiej (zakładając, że pomoc ta zostanie udzielona na czas).

Szczepienia na gruźlicę w Europie

Nie we wszystkich krajach europejskich szczepionka przeciw gruźlicy jest częścią obowiązkowego kalendarza. Niektóre z nich, również te o wysokim odsetku imigrantów, podają szczepionkę tym noworodkom, których rodzice pochodzą z kraju o wysokim wskaźniku zachorowalności, ludziom w różnym wieku mającym bliski kontakt z osobami zakażonymi a także planującym podróże do uprzednio wspomnianych regionów kraju. Jest to ważne z uwagi na fakt, że wielu emigrantów z Polski, którym urodziło się dziecko w takim kraju, po powrocie ma obowiązek uzupełnić szczepienia, które u nas są w kalendarzu.

Gruźlica w Polsce – czy jest obecna?

Nie można mówić o tym, że gruźlica została całkowicie wyeliminowana z Polski, jednakże nie ulega wątpliwości fakt, że szczepienia zdecydowanie ograniczyły transmisję zakażenia oraz poważne skutki śmiertelne u osób szczególnie narażonych na skutki uboczne zachorowania. W Polsce przybywa jednak w ostatnich latach zakażeń, co ma pewne swoje uzasadnienie. Migracja ludności z krajów, w których szczepienie nie jest rutynowo podawane, a zapadalność jest większa może spowodować zakażenia u osób bardziej podatnych. Co więcej, odsetek chorych rośnie wraz z wiekiem, co może wskazywać na osłabianie się odporności ogólnej oraz poszczepiennej u osób w starszym wieku. Na poważny rozwój objawów ma również wpływ stan płuc i ogólny stan zdrowia, co może korelować z takimi czynnikami jak zanieczyszczenie powietrza, palenie papierosów czy stosowanie innego rodzaju używek. Osoby cierpiące na nowotwory, choroby układu krążeniowego, czy cukrzycę są generalnie bardziej narażone na zachorowanie.