Skutki smogu dla zdrowia. Czym jest smog i jak się przed nim bronić?

Jedni smogiem się przejmują, a inni zdają się nie zauważać problemu. Nieraz powietrze jest tak zanieczyszczone, że gołym okiem widzimy, czym oddychamy. Jaki wpływ na nasze i naszych dzieci oraz dziadków zdrowie ma smog, dlaczego musimy dbać o swoje środowisko i czym ryzykujemy paląc śmieciami w ogrodzie?

Jakość powietrza – dlaczego jest dla nas istotna?

Do niedawna nie zdawaliśmy sobie sprawy z tego, jak istotne jest dla nas czyste powietrze. Ma ono wpływ na wiele innych aspektów naszego codziennego życia, w tym ekonomii i dostępu do opieki medycznej.

Zanieczyszczone powietrze wpływa na żywność, którą spożywamy codziennie. Jednym z pryncypiów ekologicznego i ekonomicznego życia jest spożywanie głównie lokalnie hodowanych i uprawianych produktów. Jednak, jeśli ta lokalnie dostępna żywność powstaje w zanieczyszczonych warunkach, zdecydowanie obniża to jej jakość. Spożywając zanieczyszczone jedzenie pośrednio wywołujemy u siebie ryzyko rozwoju wielu chorób.

Zanieczyszczenie powietrza jest niezdrowe dla naszych zwierząt domowych, które cierpią na wdychaniu go w podobnym, jeśli nie większym stopniu niż my. To z kolei rodzi nie tylko strach emocjonalny o naszych pupili, ale i bardzo praktyczne konsekwencje związane z kosztami leczenia weterynaryjnego.

Smog jest jednym z czynników, który biorą pod uwagę nauczyciele przy planowaniu czasu wolnego dzieciom w żłobkach, przedszkolach i szkołach. Jeśli zanieczyszczenie powietrza jest wysokie przez długi czas, dzieci nie mają szansy spędzać go na powietrzu i wolnej zabawie. To z kolei może powodować u nich problemy natury psychofizycznej, ponieważ dzieci w toku rozwojowym potrzebują przestrzeni do poznawania świata w swoim naturalnym środowisku.

Kiedy natężenie smogu jest wysokie przez długi czas, cierpi na tym nasze zdrowie. U dzieci i wrażliwych dorosłych dochodzi do rozwoju wielu niebezpiecznych dla zdrowia chorób, co powoduje zwiększenie nakładów na leczenie. Zapobiegając zanieczyszczeniu powietrza inwestujemy w zdrowie publiczne dla przyszłych pokoleń oraz ograniczamy ryzyko przedwczesnego przechodzenia na renty i emerytury obywateli.

Komunikaty o jakości powietrza

Gminy w Polsce prowadzą pomiary jakości powietrza i publikują o nich komunikaty w Internecie. Można również sprawdzać je w aplikacjach mobilnych a także w lokalnych wiadomościach. Na indeks jakości powietrza składają się pomiary:

• tlenku węgla – CO
• dwutlenku azotu – NO2
• ozonu – O3
• pyłów zawieszonych – PM10
• pyłów zawieszonych – PM2,5
• dwutlenku siarki – SO2

Wszystkie te parametry składają się na warunki: bardzo dobre, dobre, dostateczne, niekorzystne, złe, bardzo złe lub krytyczne. W odniesieniu do nich gminy zalecają lub odradzają spędzanie czasu w domach, na zewnątrz, uprawianie sportów czy palenie w piecach węglowych.

Jak powstaje smog?

Aby dowiedzieć się jak wpływa na nasze zdrowie, powinniśmy poznać mechanizm powstawania smogu. Terminem tym najpierw zaczęto posługiwać się w Wielkiej Brytanii na początku dwudziestego wieku, kiedy przypisano znaczące ograniczenie widoczności właśnie mieszaninie mgły i dymu kominowego. Było to widoczne szczególnie w miastach, ponieważ wiązało się z szybko postępującą rewolucją przemysłową.

Słowo „smog” jest połączeniem dwóch angielskich słów oznaczających mgłę (fog) i dym (smoke). Mgła jest nisko zawieszoną chmurą składającą się w głównej mierze z kryształków lodu bądź kropel wody. Zmniejsza widzialność poziomą, jednak sama w sobie nie stanowi zagrożenia dla układu oddechowego, w tym u dzieci i osób starszych. Jeśli we mgle zawieszone są pyły powstające w wyniku spalania paliw oraz tlenki węgla, staje się ona dla nas niebezpieczna. O ile Polacy przyzwyczajeni są do mgieł, bo nie są one nowym dla nas zjawiskiem, również w zimie, czystą mgłę spotyka się coraz rzadziej.

Rodzaje smogu – fotochemiczny

Smog, którego doświadczamy obecnie powstaje w wyniku połączenia kilku czynników. Mamy tlenki azotu, które wchodzą w interakcję z promieniami słonecznymi i lotnymi związkami organicznymi.

Tlenki azotu otrzymujemy głównie ze spalin: samochodowych, z elektrowni oraz fabryk.

Organiczne związki lotne to pochodne benzyny, rozpuszczalników oraz farb.

Promienie słoneczne przepuszczane są zaś przez niewystarczającą warstwę ozonu. Ozon to gaz i jeśli znajduje się daleko od kuli ziemskiej – działa na nas ochronnie, bo nie przepuszcza promieniowania ultrafioletowego w szkodliwym stopniu. Nosi wtedy nazwę ozonu stratosferycznego. Jednak, jeśli powstaje on w reakcji fotochemicznej na skutek wymieszania tlenków i promieni ultrafioletowych, to znajduje się niżej, a więc bliżej nas – i negatywnie wpływa na układ oddechowych ludzi oraz zwierząt.

Ze smogiem fotochemicznym do czynienia mamy przede wszystkim w miastach o dużym natężeniu samochodów i spalin wywołujących reakcje fotochemiczne. Jest to tak zwany typ Los Angeles i występuje przede wszystkim w zurbanizowanych regionach zlokalizowanych w tropikalnych szerokościach geograficznych lub w miesiącach letnich.

Wielki Londyński Smog a smog siarkowy

W najnowszej historii szczególnie zapisał się okres nazwany Wielkim Londyńskim Smogiem. Ze względu na nietypowo niskie natężenie wiatru i wyjątkowo niską temperaturę, która zmusiła ludzi do większego ocieplania swoich domów, doszło do sytuacji, w której całe miasto spowiła niemalże czarna mgła. Nie bez znaczenia był również fakt, że warunki te związały się z obecnością antycyklonu, czyli wyżu atmosferycznego, który niejako „zebrał” całe zanieczyszczenie nad jednym regionem. Był to drugi rodzaj smogu – siarkowy. Charakteryzuje się on przede wszystkim dużym stężeniem siarki powstającej w wyniku spalania paliw kopalnianych. Jeśli w danym regionie doświadcza się również dużej wilgotności, jego natężenie jest potęgowane. Ten typ smogu nosi nazwę londyńskiego i jest związany przede wszystkim z okresem grzewczym.

Oszacowano, że w czasie tego okresu nawet 4000 osób zginęło bezpośrednio z powodu smogu (np. w wypadkach przez niską widoczność na ulicach) a nawet 100 000 zachorowało na schorzenia układu oddechowego wywołane właśnie przez tę sytuację. Sytuacja była na tyle trudna, że smog wdzierał się do domów i fabryk, czym uniemożliwiał funkcjonowanie nawet tym, którzy domów nie opuszczali.

Smog w Polsce – który rodzaj przeważa?

Z pewnością w ostatnich latach doświadczyliśmy zdecydowanego wzrostu liczby pojazdów na polskich ulicach, szczególnie operujących na silnikach dieslowskich. Oznacza to, że poziom spalin pochodzących z transportu zauważalnie wzrosła. Jednak przeważającym rodzajem smogu w Polsce jest ten siarkowy. Z czego to wynika?

W Polsce istnieją regiony o dużym natężeniu przedsiębiorstw przemysłowych i kopalni. Te miejsca przez lata były również uważane za najbardziej zanieczyszczone pod względem jakości powietrza. W wielu domach nadal używa się węgla, a co gorsze – śmieci i przedmiotów kompletnie nie nadających się do palenia. Jako że nasz okres grzewczy trwa mniej więcej połowę roku (zależnie od temperatur), palimy w piecach długo i intensywnie. Obecnie włodarze większych miast wprowadzają systemowe rozwiązania mające na celu ograniczenie tego zanieczyszczenia, m.in. dofinansowując wymianę pieców, wyznaczając strefy czystego powietrza czy zakazy wjazdu samochodów. Dlatego sytuacja nieco się zmieniła i większe zanieczyszczenie można nieraz zaobserwować w mniejszych miejscowościach i wsiach.

Ze smogiem typu Los Angeles możemy mieć do czynienia w aglomeracjach miejskich o dużym natężeniu transportowym w lecie, gdy temperatury przekraczają wartość 25 stopni Celsjusza i odczuwamy słaby wiatr. Ten smog „zawiesza” się wysoko nad miastem w odróżnieniu od siarkowego, który „osiada”.

Smog typu londyńskiego jest dla nas niebezpieczny z dwóch powodów:

Pyły PM10

Powstają z połączenia toksycznych dla zdrowia substancji. PM10 są mniejsze niż 10 mikrometrów, stąd ich nazwa. Wdychamy je ze smogiem i osiadają na górnych oraz dolnych drogach oddechowych.

Pyły PM2,5

Pojedyncza cząsteczka nie przekracza wielkości 2,5 mikrometrów, a ich mniejsza objętość sprawia, że są w dużo większym stopniu absorbowane do organizmu. Znajdujemy je m.in. we krwi i tkankach.

Wpływ smogu na zdrowie

Zanieczyszczenie powietrza może składać się z takich elementów jak cząsteczki pochodzące ze spalania gazu i węgla, szkodliwe gazy, dym tytoniowy, spaliny samochodowe oraz ozon. Tymczasem w domu powietrze jest zanieczyszczone dodatkowo chemikaliami domowymi, pleśnią, dymem tytoniowym, a w starszych budynkach również ołowiem i azbestem.

Przy krótkotrwałej ekspozycji na smog i zanieczyszczone powietrze odczuwamy nieraz przejściowe problemy z oddychaniem lub łatwiejszą zapadalność na infekcje. Problemy faktycznie zaczynają się przy długotrwałej ekspozycji, choć nie od razu.

Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) jest grupą schorzeń atakujących płuca i oskrzela (zapalenia, rozedma), na które nie ma skutecznego lekarstwa. Można je jedynie zaleczać i próbować poprawiać jakość życia chorego.

Rak płuc wywoływany jest nie tylko przez palenie papierosów, a nawet w 30% może mieć przyczynę właśnie w smogu. Nie dziwi więc fakt, że osoby, które całe życie wręcz stroniły od tytoniu również zapadają na tę chorobę.

Układ krążenia cierpi na długotrwałej ekspozycji na smog ze względu na zmianę składu krwi, która powoduje m.in. większą zapadalność na atak serca i udar mózgu. Nie są to nieliczne przypadki, ponieważ w badaniach z 2015 roku oceniono, że prawie 20% zgonów w wyniku chorób układu krążenia spowodowanych było właśnie przez zanieczyszczone powietrze. To aż jedna piąta!

W badaniach obserwacyjnych zauważono również, że na terenach o czystszym powietrzu odpowiednio niższa była liczba przedwczesnych porodów.

Alergia na smog – objawy

Ze względu na ozon w smogu, osoby długotrwale oddychające nim częściej cierpią na astmę. Z kolei tlenek węgla wywołuje nawet u zdrowych osób takie objawy jak bóle głowy, objawy ze strony układu pokarmowego oraz bóle w klatce piersiowej i zawroty głowy. Często zdarzają się również duszności. Są to symptomy tak zwanej alergii na smog, zjawiska, którego prawdziwość została udowodniona przez naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W badaniach wykazano, że smog, szczególnie cząsteczki PM2,5 mogą uczulić nawet 3/4 osób całkowicie zdrowych, niecierpiących na żadne alergie i nawet 4/5 osób uskarżających się na alergię na brzozę.

Smog a zdrowie dzieci

Na negatywne skutki oddychania smogiem narażone są szczególnie dzieci. Spędzają one więcej czasu na dworze w sposób aktywny: bawiąc się i uprawiając sport. Po pierwsze, dzieci oddychają dużo szybciej i wdychają większą ilość powietrza. Ich płuca się rozwijają, co powoduje większą niż u dorosłych aktywność pęcherzyków płucnych. To w nich właśnie odbywa się transfer tlenu z układu oddechowego do krwi. Z tego względu, gdy dzieci wdychają smog, zdecydowanie szybciej i ciężej odbije się to na ich zdrowiu. Ich płuca już na etapie rozwoju będą częściowo niszczone przez zanieczyszczone powietrze. Co więcej, proces ten może rozpocząć się już przed narodzinami, jeśli ciężarna żyje w regionie bardzo zanieczyszczonym i spędza dużą ilość czasu na zewnątrz.

Jak chronić się przed smogiem?

Jest kilka rzeczy, które możemy zrobić dla samych siebie, aby walczyć w swoim otoczeniu ze smogiem. Tym samym, po trochę zmieniamy swoje środowisko, czym przyczyniamy się do zmiany zachowań u innych.

Oczyszczanie powietrza

Chociaż nie możemy nic zrobić z powietrzem poza domem, mamy pewną kontrolę nad tym, czym oddychamy w domu. Szczególnie jeśli mieszkają z nami dzieci i osoby starsze czy kobiety ciężarne, warto zainwestować w oczyszczacz powietrza. Dzięki niemu pozbędziemy się szkodliwych substancji z przestrzeni wewnętrznej. Porządny oczyszczacz działa szybko i efektywnie, dlatego jego pobór prądu wcale nie musi być zbyt wysoki.

Maski

Jeśli żyjemy w regionie o wysokim zanieczyszczeniu powietrza, warto zaopatrzyć się w zapas masek, które efektywnie chronią nasze drogi oddechowe przed toksycznymi pyłami. Sytuacja zmienia się dynamicznie z dnia na dzień, możemy więc śledzić na bieżąco poziom zanieczyszczenia powietrza i działać odpowiednio do panujących u nas warunków. Z dostępnych na rynku masek ochronnych wybrać można tylko filtrujące, filtrująco-pochłaniające oraz dla osób aktywnie uprawiających sport (bieganie, jazdę na rowerze czy inne). Zwróćmy również uwagę na rodzaj filtra: HEPA, węglowy, bio lub łączone.

Małe zmiany, duże efekty

Może się wydawać, że niewielkie zmiany, które wprowadzamy w swoim życiu samodzielnie nie mają wpływu na zanieczyszczenie powietrza, jednak nie jest to racją. Bowiem jeśli tych osób będzie więcej, realna zmiana jest możliwa. Możemy na przykład zmniejszyć liczbę krótkich i teoretycznie niekoniecznych wycieczek samochodowych, a zamiast tego wybierać komunikację miejską lub rower czy hulajnogę. Aby nie wdychać przy tym zawieszonego już smogu, możemy robić to w maskach. W miastach, które cierpią z powodu zanieczyszczenia spalinami samochodowymi zrobiłoby to dużą różnicę.

(Nie)palenie śmieciami

W niektórych regionach w Polsce nadal jest przyjęte palenie odpadami. W zimie jest to jedna z przyczyn silnego zanieczyszczenia powietrza, tym bardziej w regionach o małym nasileniu wiatru. W lecie zaś palenie śmieci w ogniskach wywołuje dyskomfort u sąsiadów czy dzieci, a więc osób, które nie chcą uczestniczyć w procederze. Należy pamiętać, że palenie śmieciami jest nie tylko niebezpieczne dla zdrowia, ale i nielegalne. W przypadku udowodnienia tego aktu przez policję lub organy gminne, osobie go wykonującej grozi grzywna oraz kara aresztu od minimum pięciu dni do maksimum trzydziestu.

Ogrzewanie

Ograniczenie ogrzewania za pomocą węgla i drewna również może znacząco przyczynić się do polepszenia jakości powietrza. Wiele gmin oferuje dofinansowania do wymiany tak zwanych „kopciuchów”, czyli pieców węglowych starego typu.

Co jakiś czas uruchamiane są również inicjatywy lokalne i państwowe mające na celu wspomożenie mieszkańców w inwestycjach w modernizację ich domowych systemów ogrzewania, np. w instalację pomp ciepła lub paneli fotowoltaicznych. Choć jest to duży wydatek na początku, z czasem pomaga oszczędzać nie tylko energię, co jest korzystne dla środowiska, ale i pieniądze w naszych własnych kieszeniach.

Segregacja i sprzątanie

Nasze zachowania konsumenckie mają ogromne znaczenie dla czystości środowiska, w tym dla stopnia zanieczyszczenia powietrza. Wszechobecny plastik i późniejsze jego niesegregowanie powoduje zwiększenie zanieczyszczenia przy utylizacji. Kupując lokalnie przyczyniamy się do mniejszej emisji spalin i mamy pewność, że nasza żywność jest możliwie najświeższa. W codziennych zakupach wspomagajmy się torbami wielokrotnego użytku i siatkami na warzywa oraz owoce, dzięki którym ograniczymy ilość plastiku, który sprowadzamy do domu, a ostatecznie i tak wyrzucamy. Czy plastik przyczynia się do smogu? W pewnym sensie tak, ponieważ jego odpady powstające w wyniku recyklingu czy utylizacji osiadają w powietrzu i w wodzie. Ponadto, kupując lokalnie, wspieramy małych przedsiębiorców, którzy prowadzą małe sklepy lub zakłady rolnicze.