Brak apetytu u dorosłego – co może być przyczyną? Jak radzić sobie z utratą łaknienia?

Brak apetytu u dorosłego może mieć związek z naturalnymi procesami starzenia się organizmu lub wynikać z choroby. Jego przyczyną często są czynniki fizyczne takie jak np. dolegliwości ze strony układu trawiennego, ale warto pamiętać, że zaburzenia łaknienia mogą mieć również podłoże emocjonalne. Co zrobić, kiedy bliska osoba odmawia jedzenia?

Utrata apetytu – co może być przyczyną?

Nie zawsze z taką samą ochotą sięgamy po jedzenie. Krótkotrwałe wahania apetytu zdarzają się niemal każdemu. Zwykle jemy mniej podczas infekcji wirusowej lub bakteryjnej, szczególnie jeśli towarzyszy jej ból gardła. Wiele osób traci zainteresowanie jedzeniem, kiedy napotyka różnego rodzaju trudności i kłopoty lub ma gorsze samopoczucie. Problem pojawia się jednak, kiedy ten stan zaczyna się utrzymywać długotrwale i niesie niebezpieczne konsekwencje dla zdrowia. Prowadzi do nadmiernej utraty masy ciała i grozi wystąpieniem niedożywienia. Pokarm jest dla organizmu źródłem energii oraz składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania. Jego brak z czasem prowadzi do niedoborów witamin i minerałów oraz zaburzeń w pracy poszczególnych narządów. Co może być przyczyną utraty apetytu?

Zaburzenia łaknienia mogą być bezpośrednio związane z aktualnym stanem zdrowia. Pojawiają się w przebiegu chorób, które wywołują objawy ze strony układu pokarmowego: niestrawność, biegunkę, zaparcia, zgagę, nudności, ale nie tylko. Utrata apetytu występuje m.in. w przebiegu schorzeń takich jak:

• choroby układu pokarmowego: wrzody żołądka i dwunastnicy, stan zapalny błony śluzowej żołądka, zespół jelita drażliwego, kamica żółciowa, choroba Leśniowskiego-Crohna
• choroby układu oddechowego: przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), infekcje górnych dróg oddechowych
• zaburzenia w pracy tarczycy
• choroby nowotworowe
• niewydolność nerek, serca, choroby wątroby
• choroba Alzheimera
• choroba Parkinsona
• choroby pasożytnicze
• alergie pokarmowe.

Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że utrata apetytu może być skutkiem ubocznym nie tylko samej choroby, ale i przyjmowanych leków, które np. powodują odczuwanie suchości w jamie ustnej, wywołują dolegliwości trawienne lub odbierają przyjemność z jedzenia poprzez zmianę odczuwanych smaków. W przypadku leków przyjmowanych na stałe warto omówić możliwość zmiany preparatu na inny z lekarzem. Problemy z apetytem mogą wywoływać preparaty stosowane m.in. w leczeniu nadciśnienia, depresji, zaburzeń w pracy tarczycy, migreny, niektóre diuretyki, statyny czy antybiotyki.

W przypadku osób zmagających się z nowotworem przyczyną odmawiania jedzenia może być zarówno sama choroba, jak i prowadzony sposób leczenia. Zarówno chemioterapia jak i radioterapia są dla organizmu dużym obciążeniem, mogą powodować nudności, wymioty, biegunkę, uszkodzenia ślinianek i zmniejszenie produkcji śliny czy np. powikłania w formie owrzodzenia jamy ustnej.

U osób zdrowych utrata apetytu może być związana ze stosowaną dietą. Nieregularne pory posiłków, zapychanie się pustymi kaloriami, niedobory witaminy A, witamin z grupy B oraz cynku mogą stać za odczuwaniem niechęci do jedzenia. Na zaburzenia łaknienia wpływa także stosowanie używek – palenie papierosów oraz nadużywanie alkoholu.

Z wiekiem tempo metabolizmu spada, mniejsze staje się też dzienne zapotrzebowanie organizmu na energię. Osoby starsze są też zwykle mniej aktywne fizycznie. Brak apetytu u seniora to częsty problem, który może wynikać zarówno z naturalnych procesów zachodzących w organizmie, jak i być wynikiem wymienionych wcześniej schorzeń, które jak np. choroba Alzheimera czy choroby nowotworowe częściej zdarzają się w starszym wieku. Do czynników, które mogą prowadzić do zmniejszenia łaknienia należy zaliczyć także związane z wiekiem zaburzenia zmysłu smaku, trudności w żuciu, połykaniu czy nawet samodzielnym jedzeniu, a także czynniki psychologiczne związane np. z poczuciem osamotnienia czy depresją.

Brak apetytu na tle psychicznym

• Depresja

Depresja wiążę się ze stanem długotrwale obniżonego nastroju. Smutek, który jej towarzyszy nie musi mieć związku z żadnym przykrym przeżyciem lub jego siła jest nieproporcjonalnie większa w stosunku do życiowych doświadczeń. Doświadczenie depresji może hamować apetyt na różne sposoby. Jedną z przyczyn jest związana z chorobą ograniczona lub całkowicie utracona zdolność do odczuwania przyjemności. W rezultacie może pojawić się całkowity brak zainteresowania jedzeniem. W przebiegu depresji chorzy często przestają dbać o swój wygląd fizyczny, a wykonanie podstawowych codziennych czynności wydaje się im trudne, czy wręcz niewykonalne. Poczucie braku sił do przygotowania i spożycia posiłku może być kolejną z przyczyn niejedzenia. Depresja powoduje nie tylko dyskomfort psychiczny. Niektórzy pacjenci z większą intensywnością odczuwają ból, skarżąc się na dolegliwości odczuwane w okolicy głowy, pleców, brzucha czy stawów. Stanom lękowym mogą towarzyszyć m.in. bóle brzucha, nudności czy biegunka, co również ma wpływ na stosunek do jedzenia.

• Stres

Nagły stres może zadziałać na organizm mobilizująco, jednak pozostawanie pod jego ciągłym wpływem wywiera niekorzystny wpływ na zdrowie i samopoczucie. Stres mobilizuje te układy i narządy, które są potrzebne do ucieczki. Wzrasta produkcja kortyzolu, adrenaliny i noradrenaliny, aby serce, układ oddechowy i układ krążenia mogły pracować bardziej intensywnie. W rezultacie pojawia się przyspieszony oddech, wzrasta częstotliwość skurczów serca i ciśnienie krwi. Aby mięśnie były gotowe do intensywnego działania, potrzebują także źródła energii. To dlatego wątroba zaczyna wytwarzać większą ilość glukozy, która trafia do krwioobiegu. Jeśli stres staje się stanem przewlekłym, zaczyna być dla organizmu wyczerpujący i zwiększa ryzyko występowania chorób m.in. zawału serca, nadciśnienia czy cukrzycy typu 1. Organizm, który jest w stanie pełnej mobilizacji do ucieczki nie myśli o jedzeniu, stąd wiele osób pod wpływem nagłego stresu zupełnie traci apetyt. Spowolnieniu ulegają także ruchy perystaltyczne jelit. Niechęć do jedzenia może być powodowana również dolegliwościami ze strony układu trawiennego związanymi ze stresem, takimi jak mdłości, biegunka czy zaparcia. Pod wpływem stresu może wzrastać ilość kwasu żołądkowego, co nasila dolegliwości związane z chorobą wrzodową lub zespołem jelita drażliwego.

• Anoreksja

Zaburzeniem odżywiania, którego nazwa w dosłownym tłumaczeniu z języka greckiego oznacza właśnie brak apetytu jest anoreksja (inaczej: jadłowstręt psychiczny). Niepokój powinna wzbudzić przede wszystkim znacząca utrata masy ciała, która zwykle następuje w krótkim czasie. W początkowym etapie anoreksja może przypominać odchudzanie. Osoba stara się ograniczyć jedzenie, zrezygnować z potencjalnie tuczących produktów spożywczych, stosuje niskokaloryczna dietę, jednocześnie dba o aktywność fizyczną. Odchudzanie się zmierza jednak do uzyskania określonej wagi lub po prostu mniejszego rozmiaru. Dla osoby cierpiącej na anoreksję celem samym w sobie jest utrata masy ciała. Osoba z anoreksją ma zaburzony sposób postrzegania własnego ciała, nawet wtedy, gdy sylwetka jest już widocznie wychudzona. Odczuwa także lęk przed wzrostem masy ciała. W rezultacie u osób z anoreksją występuje niski wskaźnik BMI. Podczas gdy norma mieści się w granicach 18,5–24,9 kg/mkw, w przypadku bardzo ciężkiej postaci anoreksji wartość BMI może spaść nawet poniżej 15 kg/mkw.

Jak pobudzić apetyt?

Ustalenie przyczyny problemów z apetytem ma kluczowe znaczenie, dlatego warto w tej sprawie skontaktować się ze specjalistą – lekarzem rodzinnym lub psychiatrą. Zmiana przyjmowanych leków czy rozpoczęcie leczenia zdiagnozowanej choroby przewlekłej może okazać się niezbędne. Na poprawę apetytu korzystnie wpływają również domowe sposoby.

• W przypadku osób z zaburzeniami łaknienia duża ilość jedzenia na talerzu może działać zniechęcająco. Zamiast 2-3 obfitych dań lepiej zaserwować 5 a nawet 6 mniejszych posiłków w trakcie dnia. W zwiększeniu apetytu może pomóc podawanie posiłków o regularnych porach.
• Zastanawiając się nad wyborem potrawy należy kierować się osobistymi preferencjami osoby, dla której posiłek jest przygotowywany. Do czynników, które decydują o tym, że niektóre dania są bardziej apetyczne od innych należy nie tylko smak, ale także kolor czy sposób podania. Warto więc zadbać o różnorodność posiłków i ich atrakcyjność. Na wzrost apetytu może też pozytywnie wpływać towarzystwo drugiej osoby w trakcie jedzenia.
• Istotny jest sam sposób przygotowywania posiłków. Smażenie może nasilać dolegliwości ze strony układu pokarmowego, sprawia że jedzenie staje się ciężkostrawne i długo zalega w żołądku. Przygotowywanie zup w formie kremu i rozdrabnianie posiłków sprawdzi się z kolei u osób, którym trudność sprawia gryzienie czy połykanie jedzenia.
• Korzystanie z ziół pomaga ograniczyć ilość soli i sprawia, że dania mają bardziej wyrazisty smak. Zioła posiadają również prozdrowotne właściwości, dzięki którym łagodzą dolegliwości ze strony układu pokarmowego oraz wzmagają apetyt. Stosowane w kuchni zioła mogą pobudzać wydzielanie soków trawiennych oraz żółci, usprawniać trawienie i regulować rytm wypróżnień. Zmniejszają także objawy zaburzeń trawiennych takich jak uczucie pełności, zgaga, wzdęcia czy zaparcia. Zioła na pobudzenie apetytu to m.in.: kolendra siewna, mięta pieprzowa, cykoria podróżnik, koper włoski, anyż, arcydzięgiel lekarski, cząber ogrodowy. W aptece znaleźć można także preparaty zawierające zioła i witaminy na apetyt, jak np. Apetizer Senior, Bioaron System.
• Potrawy przyrządzane dla osób, które cierpią na brak apetytu powinny mieć jak największą wartość odżywczą. Dobrze zbilansowany posiłek powinien dostarczać odpowiednią ilość białka, węglowodanów, zdrowych tłuszczy oraz witamin i minerałów. Uwzględniać zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze, jak również eliminować produkty niewskazane ze względu na aktualny stan zdrowia. Aby zwiększyć wartość odżywczą pokarmów, można do nich dodawać produkty takie jak np. oleje roślinne, masło, pełnotłuste mleko lub śmietanę, siemię lniane lub inne źródło błonnika. W zapobieganiu niedoborom składników odżywczych na skutek niedożywienia może pomóc także stosowanie żywności medycznej specjalnego przeznaczenia. Preparaty odżywcze dostępne są zwykle w formie płynnej lub półpłynnej i mogą stanowić uzupełnienie diety lub w niektórych przypadkach zastępować tradycyjny posiłek.
• Słodkie przekąski są wysokokaloryczne, mogłoby się wydawać, że będą dobrym wyborem dla osoby, która na co dzień je niewiele. Warto jednak mieć na uwadze, że dostarczają one niewiele składników odżywczych. Są sycące, dlatego po porcji słodkości może być znacznie trudniej namówić osobę z zaburzeniami łaknienia do zjedzenia czegoś wartościowego pod względem składników odżywczych.
• Picie wody przed posiłkiem to jeden z trików stosowanych przez osoby odchudzające się, ponieważ pozwala szybciej nasycić się posiłkiem. Osoby, które odmawiają lub unikają jedzenia nie powinny dodatkowo spożywać płynów przed posiłkiem. Jednocześnie należy pamiętać, że prawidłowe nawodnienie jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu w tym procesów trawiennych. Po płyny najlepiej sięgać między posiłkami.
• Aktywność fizyczna pomaga wzmagać apetyt. Pobudza pasaż jelitowy, zapobiega zaleganiu resztek pokarmowych i zaparciom. W szczególności zalecany jest ruch na świeżym powietrzu. Warto rozważyć takie formy aktywności jak spacery, nordic walking, jazda na rowerze.