Zakażenie układu moczowego u dzieci – jak rozpoznać i leczyć?

Zakażenie układu moczowego u dzieci jest szybko rozwijającą się i niebezpieczną, nawet dla ich życia, chorobą. Tym trudniejszą do rozpoznania, że małe dzieci nie potrafią komunikować objawów, a są one często niespecyficzne. Jak rozpoznać ZUM u chłopców i dziewczynek, jak leczyć i dlaczego się ono powtarza u wielu dzieci?

Co to jest ZUM?

ZUM jest infekcją dotykającą dowolny odcinek układu moczowego, w tym nerki, pęcherz moczowy, moczowody i cewkę moczową. Występuje, gdy patogeny bakteryjne dostają się do dróg moczowych i namnażają się, prowadząc do choroby. ZUM może wystąpić w każdym wieku, częściej jednak zdarza się u kobiet i dziewczynek.

Najczęstszym rodzajem ZUMu jest infekcja dolnych dróg moczowych, która atakuje przede wszystkim pęcherz i cewkę moczową. Znane jest wtedy jako zapalenie pęcherza moczowego.

Większość przypadków zapalenia układu moczowego wywoływanych jest przez bakterie, przy czym za większość przypadków odpowiedzialna jest E.coli. Wirusy oraz grzyby również przyczyniać się do ich występowania, w tym do obniżania odporności organizmu i zwiększania podatności na infekcje.

Bakterie

Bakterie mogą dostać się do dróg moczowych przez cewkę, która jest swego rodzaju rurką odprowadzającą mocz z pęcherza moczowego na zewnątrz. U dzieci, których układ odpornościowy nie jest jeszcze dobrze wykształcony, wywołują one infekcję.

Anatomia

Niektóre dzieci oraz dorosłe kobiety mogą częściej niż inne chorować na ZUM, co wynika z nieprawidłowości w budowie anatomicznej ich układu moczowego, w tym również odpływu pęcherzowo-moczowodowego, którym mocz przepływa z pęcherza do nerek (tzw. odpływ wsteczny). Dzieci i osoby dorosłe płci żeńskiej częściej chorują z uwagi na krótszą cewkę moczową.

Niewłaściwa higiena toaletowa

Najczęściej bakterie przedostają się do cewki moczowej przez nieodpowiednią higienę, szczególnie u dziewczynek. U starszych dzieci, które już samodzielnie korzystają z toalety, niewłaściwa higiena może polegać na podcieraniu od tyłu do przodu oraz niemyciu rąk.

Przetrzymywanie moczu

U dzieci w procesie odpieluchowywania wytwarza się mechanizm niepopuszczania moczu i jest to całkowicie naturalny dla nich etap rozwoju. Jednakże przetrzymywanie moczu przez dłuższy czas może stworzyć korzystne środowisko dla rozwoju bakterii i zwiększyć ryzyko wystąpienia ZUM. U dzieci, które nadmiernie opóźniają oddawanie moczu, może dojść do namnożenia bakterii w drogach moczowych.

Zaparcia

Zatrzymany w okrężnicy stolec może wywierać nacisk na drogi moczowe i prowadzić do namnożenia bakterii poprzez opóźnienie oddawania moczu.

Przemoc

U niektórych dzieci, które nie wykazują innych czynników ryzyka, ZUM może być wynikiem jednorazowego lub powtarzającego się przestępstwa.

Zakażenia układu moczowego u dzieci – rodzaje

U dzieci infekcje dróg moczowych można podzielić na typy w zależności od ich zlokalizowania i zasięgu infekcji. Są to:

Zapalenie pęcherza moczowego

Charakteryzuje się stanem zapalnym i infekcją śluzówki pęcherza. Objawy najczęściej obejmują częste oddawanie moczu, parcie, dyskomfort podczas jego oddawania, nieprzyjemny zapach, niekiedy ból w dolnej części brzucha. Częściej spotyka się je u dziewcząt niż chłopców.

Odmiedniczkowe zapalenie nerek

Z ZUMem górnego odcinka układu moczowego mamy do czynienia, gdy poza pęcherzem moczowym infekcja obejmuje również nerki. Odmiedniczkowe zapalenie nerek jest poważniejszym typem choroby, która nieleczona, prowadzi do uszkodzenia nerek. Objawia się poprzez wysoką gorączkę, dreszcze, ból pleców lub w boku, nudności, wymioty, złe samopoczucie ogólne. Nieco częściej występuje u dziewcząt.

Bakteriuria bezobjawowa

Jest to typ infekcji najczęściej nie wywołujący poważnych konsekwencji zdrowotnych i diagnozowana przypadkowo, np. przy rutynowym badaniu moczu. Jeśli jednak już zostanie znaleziona, lekarz może chcieć monitorować stan zdrowia układu moczowego lub zaordynować antybiotyk, by wyeliminować ryzyko postępu.

Nawracające zapalenie układu moczowego

Zdarzają się dzieci, które doświadczają nawrotów choroby za każdym razem wymagającym leczenia. Mogą być spowodowane niedostatecznym opróżnianiem pęcherza moczowego, nieprawidłowościami anatomicznymi lub chorobami i infekcjami współistniejącymi. Przy nawracających zapaleniach zaleca się pogłębioną diagnostykę w celu zniwelowania ryzyka dalszych komplikacji zdrowotnych.

ZUM u dziecka – objawy

Do objawów ZUM u starszych dzieci należy częste oddawanie moczu z uczuciem bólu i pieczenia, parcie na mocz, mocz mętny lub z krwią, ból brzucha. Często występuje gorączka bez innych objawów typowych infekcji górnych dróg oddechowych, czyli kataru, kaszlu czy zatkanych zatok.

ZUM u niemowląt – objawy

U małych dzieci i niemowląt opiekunom ciężej ocenić, czy objawy związane są z infekcją układu moczowego, ponieważ mogą one nie wykazywać lub nie komunikować typowych objawów. Tym, co powinno zaniepokoić jest:

Gorączka

Występująca gorączka bez innych objawów infekcyjnych, bez żadnej widocznej przyczyny, szybko rosnąca, czasem niedająca się do końca zbić, wysoka. Dziecko z gorączką bez innych objawów powinno być zawsze zbadane przez lekarza.

Drażliwość

Dzieci doświadczające zakażenia układu moczowego są z reguły marudne, bardziej niż zwykle płaczliwe, rozdrażnione, ciężko je uspokoić. Mogą mieć trudności z karmieniem i wykazywać zmniejszony apetyt. Mogą nie chcieć się nawadniać, co tylko pogarsza ich stan.

Wymioty i biegunka

U niektórych dzieci występują bardzo niespecyficzne objawy, również ze strony układu pokarmowego: wymioty i biegunki. Biegunki u dzieci pieluchowanych mogą być źródłem zakażenia, jeśli nie są wytarte dostatecznie wcześnie, wymioty z kolei prowadzą do odwodnienia.

Nieregularne oddawanie moczu

Opiekunom może być ciężko ocenić zmiany w schemacie oddawania moczu i uczucie dyskomfortu związanego z nim. Objawy ZUM mogą oznaczać częstsze lub rzadsze oddawanie moczu bądź parcie bez mikcji.

Zmieniony zapach moczu

Mocz u osób dorosłych i starszych dzieci może pachnieć bardziej intensywnie po wielu godzinach odpoczynku, ale małe dzieci oddają go przez całą dobę. Jeśli przy zmianie pieluchy opiekun zauważy, że mocz niemowlęcia ma mocny i/lub nieprzyjemny zapach, powinien skonsultować to z pediatrą lub lekarzem rodzinnym.

Diagnostyka ZUM

Postawienie diagnozy zakażenia układu moczowego u dzieci obejmuje badanie fizykalne, wywiad medyczny oraz koniecznie badania laboratoryjne. Przy badaniu fizykalnym lekarz sprawdza temperaturę ciała, tkliwość i bolesność brzucha oraz pleców, nieprawidłowości w wyglądzie stref intymnych (zaczerwienienie, wysypkę), ocenia ogólne samopoczucie malucha.

Do badań pomocnych w diagnostyce zakażenia układu moczowego należy:

Badanie ogólne moczu

Głównym parametrem, na które lekarz zwraca uwagę w badaniu ogólnym moczu, jest na pewno obecność i ilość bakterii. W przypadku każdego badania moczu dopuszczalna jest pewna granica obecności bakterii, ponieważ mocz jest dla nich naturalnym środowiskiem. Dlatego jeśli w analizie widzimy „nieliczne”, możemy założyć, że parametr ten nie odbiega od normy.

Inną rzeczą, która jest istotna w analizie moczu są erytrocyty. Każde laboratorium podaje swoje wartości referencyjne, możliwe jest występowanie 2-4 widocznych erytrocytów. Krew w moczu w większej ilości może świadczyć o infekcji.

Badania krwi

Choć nie jest to badanie komfortowe dla dziecka i opiekuna, warto je wykonać na wskazanie lekarza. Są to morfologia, która wykaże aktywność poszczególnych ciał na obecność infekcji oraz CRP lub OB, czyli współczynniki stanu zapalnego.

Jak pobrać próbkę moczu u niemowlęcia?

Dziecko, które jeszcze nie korzysta z nocnika lub toalety, powinno mieć pobrany mocz za pomocą specjalnego woreczka do badań. Można go kupić w aptece i ze względu na budowę anatomiczną genitaliów dobrać go odpowiednio do płci malucha. Po pobraniu woreczek można umieścić w standardowym, czystym (nowym, niemytym) kubeczku na mocz. Należy uważać, aby próbka nie została zanieczyszczona przez kał, ponieważ może to zaburzyć odczyt i dać fałszywie pozytywny wynik.

U dzieci, które potrafią już korzystać z toalety należy unikać pobierania moczu do nocnika, który sam w sobie jest siedliskiem bakterii. Wyparzenie go lub dokładne umycie nie zapewnia sterylności pobranej próbki. W takich przypadkach mocz można pobrać do kubeczka podczas korzystania z sedesu, trzymając malucha i podkładając naczynko pod cewkę. Jeśli to możliwe, szczególnie u dziewczynek, warto uprzednio umyć okolice cewki moczowej, a sam mocz pobrać ze środkowego strumienia.

Leczenie ZUM u dzieci

Leczenie ZUM polega na podaniu antybiotyku doustnie lub dożylnie, jeśli stan chorobowy jest zaawansowany. Specjaliści po postawieniu diagnozy zalecają, aby lek podać jak najszybciej, aby nie dopuścić do zakażenia nerek. Z tego względu czasem zaleca się pozostanie w szpitalu, gdzie leki zostaną podane bezpośrednio do krwiobiegu, a więc proces będzie szybszy.

Antybiotyk

Najczęściej przepisywanym antybiotykiem dla dzieci jest amoksycylina, kwas klawulanowy, cefaleksyna i sulfametaksazol. Jeśli wykonany został posiew moczu, możliwe jest dobranie antybiotyku bezpośrednio pod bakterię. Kluczowe jest ukończenie całego cyklu leczenia i nieprzerywanie go, nawet jeśli dziecko poczuje się lepiej, ponieważ może to prowadzić do antybiotykoodporności i nawrotu infekcji.

Probiotyki

Antybiotyki, chociaż skuteczne w walce z bakteriami, mogą doprowadzić do wyjałowienia flory bakteryjnej. Dlatego zaleca się podawanie dzieciom probiotyków w celu wyeliminowania ryzyka wystąpienia biegunki poantybiotykowej i infekcji wirusowej. Probiotyki można dobrać tak, aby szczep dobroczynnych bakterii był odporny na antybiotyk lub zdecydować się na probiotyczne drożdżaki.

Nawodnienie

Nawodnienie jest bardzo istotnym elementem leczenia ZUM. Pozbycie się bakterii poprzez lek i wydalenie ich z moczem daje lepsze rezultaty i zapobiega odwodnieniu, które samo w sobie jest bardzo niebezpieczne dla małych dzieci.

Obniżenie gorączki i uśmierzanie bólu

Ze standardowo przepisywanymi antybiotykami można również stosować leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, które wspomagają leczenie. Gorączka jest co prawda objawem walki z infekcją, ale w przypadku, gdy podawane są już leki przeciwbakteryjne, lekarz może zalecić wspomaganie organizmu za pomocą preparatów z paracetamolem lub ibuprofenem. Stosuje się je zgodnie z zaleceniem specjalisty do czasu poprawy stanu dziecka (czyli ustąpienia gorączki lub bólu).

Jeśli pomimo stosowania kuracji dziecko nadal czuje się źle po kilku dniach, należy koniecznie skonsultować to z lekarzem, bo może być konieczna korekta leczenia.

Profilaktyka ZUM

Profilaktyka zakażeń układu moczowego polega przede wszystkim na stosowaniu prawidłowej higieny toaletowej: myciu okolic intymnych i wycieraniu ich we właściwym kierunku, czyli od cewki moczowej do odbytu. Należy również uczyć dzieci od wczesnego wieku, aby po każdym skorzystaniu z toalety, nawet jeśli nie oddały moczu lub kału, myły ręce wodą z mydłem.

Bardzo istotne w profilaktyce ZUM jest również nawadnianie i spożywanie dużej ilości płynów obojętnych w ciągu dnia. Warto uczyć dziecko już podczas rozszerzania diety, że najlepszym dla nich napojem jest czysta woda, która umożliwia efektywne oddawanie moczu razem z bakteriami. Należy również zadbać o zdrową, zbilansowaną dietę, która obfituje w składniki antyoksydacyjne (owoce, warzywa), możliwie najbardziej nieprzetworzone i zróżnicowane. Bakterie uwielbiają cukier i to dzięki niemu szybciej się namnażają, więc jego nadmiar nie jest pożądany w diecie dziecka.

W procesie odpieluchowania dzieci uczą się równowagi pomiędzy odczuwaniem potrzeby oddawania moczu a przetrzymaniem go do czasu skorzystania z toalety lub nocnika. Ważne jednak, aby nie wstrzymywało ono moczu zbyt długo.

Czynniki drażniące, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia ZUM to m.in. mydło, kosmetyki mocno perfumowane, niektóre żele do higieny intymnej. U osób wrażliwych mogą one nadmiernie podrażnić skórę i niszczyć jej barierę hydrolipidową oraz mikrobiotę.

Ogromne znaczenie dla przeciwdziałania ZUM u dziecka ma odzież, w tym bielizna. Powinna być wykonana z naturalnych, oddychających materiałów, zawsze czysta.