Zatrucie rtęcią – jak rozpoznać? Co może być jego przyczyną?

Rtęć nazywana też żywym srebrem jako jedyny z metali ciężkich w temperaturze pokojowej występuje w stanie ciekłym. Może być wchłaniana zarówno przez układ pokarmowy, oddechowy i skórę. Wszyscy jesteśmy narażeni na kontakt z rtęcią. Jej toksyczność zależy jednak od dawki rtęci oraz postaci chemicznej, w jakiej występuje: metalicznej, organicznej lub nieorganicznej. Na szkodliwe działanie ryb i owoców morza z zawartością rtęci narażone są przede wszystkim kobiety w okresie ciąży i karmienia piersią oraz małe dzieci.

Rtęć w organizmie – jakie mogą być jej źródła?

Rtęć występuje na ziemi w sposób naturalny. Jej znaczące ilości są jednak uwalniane do środowiska także na skutek działalności człowieka, co może prowadzić do zanieczyszczenia powietrza, wód i gleby. Jednym z głównych źródeł emisji rtęci do powietrza jest proces spalania węgla. Rtęć w postaci związków nieorganicznych powstaje również jako produkt uboczny różnych procesów przemysłowych.

Rtęć uwolniona do środowiska może łatwo przenikać do zbiorników wodnych. Pod wpływem bakterii przekształca się do postaci metylortęci, a następnie trafia do układu pokarmowego ryb i owoców morza. Metal kumuluje się w ich organizmach, w związku z czym duże ryby drapieżne mogą zawierać znacznie większe ilości związków organicznych rtęci niż małe ryby z niższych ogniw łańcucha pokarmowego Należą do nich m.in.: miecznik, rekin, biały tuńczyk, szczupak, sandacz i okoń. Jednocześnie ryby są cennym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, witamin oraz minerałów. Zwykle spożywanie ryb nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, warto jednak zwracać uwagę na miejsce ich pochodzenia i w razie potrzeby zmniejszyć ilość dużych ryb w diecie. Ze względu na zawartość metali ciężkich spożycie ryb zaleca się jednak ograniczyć w okresie ciąży i karmienia piersią. Rtęć należy do substancji, które przedostają się do płodu przez łożysko powodując uszkodzenia w rozwoju mózgu oraz układu nerwowego u dziecka. Organizm, który dopiero się rozwija jest znacznie bardziej podatny na toksyczne działanie rtęci niż organizm dorosłego człowieka. Skutkiem może być m.in. osłabienie funkcji poznawczych, zdolności motorycznych czy ograniczenia w rozwoju mowy u dziecka.

Rtęć w postaci metalicznej można spotkać w gabinetach dentystycznych i gospodarstwach domowych. Jej źródła to m.in. wypełnienia amalgamatowe, termometry i ciśnieniomierze rtęciowe oraz żarówki fluorescencyjne.

Rtęć w termometrach a jej szkodliwość

Ograniczenie stosowania rtęci w przedmiotach codziennego użytku to jeden ze sposobów, aby zmniejszać ryzyko zanieczyszczenia środowiska i występowania zatrucia rtęcią. Rtęć w termometrach może być szkodliwa na skutek ich uszkodzenia podczas użytkowania w domu lub uwolnienia rtęci do środowiska podczas ich składowania np. na wysypiskach śmieci. Zgodnie z rozporządzeniem UE w 2009 r. termometry rtęciowe zostały wycofane ze sprzedaży. Popularną alternatywą są dziś elektroniczne termometry dotykowe oraz bezdotykowe modele na podczerwień.

W przypadku użytkowników sporo obaw budziło prawdopodobieństwo rozbicia się termometru w domu, a następnie dotknięcia kuleczek rtęci podczas sprzątania lub ich połknięcia przez dziecko. Warto jednak wiedzieć, że w przypadku rozbicia termometru rtęciowego najbardziej niebezpieczne dla zdrowia są opary rtęci unoszące się w powietrzu. Stąd w pierwszej kolejności należy otworzyć okno, a następnie długo wietrzyć pomieszczenie, w którym rozbił się termometr. Do sprzątania w żadnym wypadku nie należy używać miotły lub odkurzacza, które mogą doprowadzić do rozprzestrzenienie się drobinek rtęci. Kuleczki rtęci najlepiej przesunąć przy pomocy kartonika na szufelkę, a następnie zamknąć szczelnie w słoiku z wodą i odnieść do punktu utylizacji. Ręce należy dodatkowo osłonić zakładając rękawiczki, a po zakończeniu sprzątania dokładnie umyć.

W przypadku połknięcia rtęci w postaci metalicznej najczęściej dochodzi do jej samoistnego wydalenia z kałem. W tej postaci chemicznej rtęć nie jest wchłaniana z układu pokarmowego. Zatrucie rtęcią jest jednak możliwe w przypadku występowania ubytków w błonie śluzowej przewodu pokarmowego.

Objawy zatrucia rtęcią

Po wniknięciu do organizmu rtęć wiąże się z białkami, blokuje aktywność ważnych enzymów i prowadzi do uszkodzeń na poziomie komórkowym. W konsekwencji zatrucia rtęcią może dojść do zaburzeń w pracy poszczególnych narządów – nerek, serca, płuc, mózgu, a przede wszystkim w funkcjonowaniu centralnego i obwodowego układu nerwowego.

Objawy ostrego zatrucia rtęcią pojawiają się na skutek kontaktu z wysoką dawką rtęci np. w wyniku skażenia przemysłowego czy awarii. Do zagrażającego zdrowiu wysokiego stężenia rtęci we krwi może dojść również na skutek wielokrotnej ekspozycji na działanie niewielkich dawek rtęci. W przypadku podejrzenia przewlekłego zatrucia rtęcią warto zwracać uwagę na symptomy takie jak:

• osłabienie
• ból głowy
• kłopoty z pamięcią i koncentracją
• zaburzenia mowy i słuchu
• uczucie mrowienia i drętwienia rąk, nóg i okolic twarzy
• zwężenie pola widzenia
• problemy z koordynacją ruchów, poruszaniem się
• stany lekowe i depresyjne, wahania nastroju.

Konsekwencje długotrwałego narażenia na kontakt z rtęcią obejmują ponadto uszkodzenia i stany zapalne błony śluzowej oraz dziąseł, a także wypadanie zębów.

Objawem uszkodzenia nerek na skutek kontaktu z rtęcią może być nadmiar białka w moczu, a także bezmocz, czyli stan, w którym pacjent oddaje mniej niż 100 ml moczu na dobę. Opary rtęci mogą wywoływać kaszel, duszności, doprowadzić do zapalenia oskrzeli i płuc, a w ciężkich przypadkach także niewydolności oddechowej. Charakterystyczne objawy po spożyciu rtęci to uczucie pieczenia w jamie ustnej i przełyku, ból brzucha, wymioty i biegunka z krwią.

Zatrucie rtęcią – leczenie

Do zdiagnozowania zatrucia rtęcią oprócz wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego mogą posłużyć badania diagnostyczne wykonywane z krwi lub moczu. Leczenie różni się w zależności od formy zatrucia rtęcią oraz stopnia natężenia objawów. W przypadku ostrego zatrucia rtęcią należy jak najszybciej udać się do szpitala.

• Należy wyeliminować źródło narażenia na kontakt z rtęcią. W zależności od przyczyny zatrucia może to dotyczyć np. zaprzestania spożywania ryb, unikania środowiska pracy, usunięcia połkniętej baterii z zawartością rtęci.
• W przypadku zatrucia powodowanego przez nieorganiczne związki rtęci wykonywane jest płukanie żołądka. Nie należy samodzielnie prowokować wymiotów ani przyjmować węgla aktywnego bez konsultacji z lekarzem.
• Prowadzone leczenie w większości przypadków ma na celu eliminowanie objawów zatrucia rtęcią.
• W przypadku nieprawidłowego funkcjonowania nerek przeprowadzane są hemodializy, aby oczyścić krew z nagromadzonych w niej toksyn.
• Terapia chelatacyjna polega na podawaniu substancji aktywnych, które przenikają do krwioobiegu i wiążą się z rtęcią, a następnie umożliwiają jej usunięcie z organizmu. Stosowane środki chelatujące to np. dimerkaptopropanol, penicylamina.
• Selen jest składnikiem mineralnym, którego obecność w diecie pomaga usunąć z organizmu rtęć. Łączy się z rtęcią i zapobiega jej kumulowaniu się w organizmie. Nadmiar selenu w diecie jest jednak szkodliwy i może prowadzić do selenozy.